Çinko sayfasının kaynağını görüntüle

{{Element|
Element_adı=Çinko|
Kimyasal_simge=Zn|
Atom_numarası=30|
Kimyasal_seri=Geçiş metalleri|
Grup=12|
Periyot=4|
Blok=d|
Görünüş=Mavimsi açık gri|
Atom_ağırlığı=65,409(4)|
Elektron_dizilimi=&#91; [[Argon|Ar]]&#93;3d<sup>10</sup> 4s<sup>2</sup>|
Elektronlar=2, 8, 18, 2|
Maddenin_hali=katı|
Yoğunluk=7,14|
Sıvı_yoğunluğu=6,57|
Ergime_noktası_K=692,68|
Ergime_noktası_C=419,53|
Ergime_noktası_F=787,15|
Kaynama_noktası_K=1180|
Kaynama_noktası_C=907|
Kaynama_noktası_F=1665|
Ergime_ısısı=7,32|
Buharlaşma_ısısı=123,6|
Isı_kapasitesi=25,390|
Kristal_yapısı=Hegzagonal|
Yükseltgenme_seviyeleri=(2+) Amfoter oksit|
Elektronegatifliği=1,65|
İyonlaşma_enerjisi=906,4|
Atom_yarıçapı=135|
Atom_yarıçapı_hes=142|
Kovalent_yarıçapı=131|
Van_der_Waals_yarıçapı=139|
Elektrik_direnci=59,0|
Isıl_iletkenlik=116|
Isıl_genleşme=30,2|
Ses_hızı=3850|
Ses_hızı_derecesi=25&nbsp;°C|
Mohs_sertliği=2,5|
Vickers_sertliği=?|
Brinell_sertliği=412|
CAS_kayıt_numarası=7440-66-6|
İzotop_tablosu=}}

'''Çinko''', [[Element simgesi|sembol]]ü Zn, atom numarası 30 olan [[Element|kimyasal bir element]]tir. [[Oda sıcaklığı]]nda hafif kırılgan bir metaldir ve oksidasyon giderildiğinde parlak gri bir görünüme kavuşur. [[Periyodik tablo]]nun 12. (IIB) grubunun ilk elementidir. Bazı açılardan çinko kimyasal olarak [[magnezyum]]a benzer: her iki element de yalnızca bir normal oksidasyon durumu (+2) gösterir ve Zn<sup>2+</sup> ve Mg<sup>2+</sup> [[iyon]]ları benzer boyuttadır.{{adn|Elementler farklı metal gruplarındandır. Periyodik tabloya bakınız.}} Çinko, [[Kimyasal elementlerin Dünya'nın yerkabuğundaki bollukları|Dünya kabuğundaki en bol bulunan 24. element]] olup beş kararlı [[izotop]]u vardır. En yaygın çinko [[Maden cevheri|cevheri]], bir [[çinko sülfür]] minerali olan sfalerittir.

Çinko cevherinin en büyük işletilebilir damarları, Avustralya, Asya ve ABD'dedir. Çinko, cevherin [[Flotasyon|köpük flotasyonu]], [[Kavurma (metalurji)|kavurma]] ve [[elektrik]] kullanılarak nihai [[Ekstraktif metalurji|ekstraksiyon]] (elektrokazanım) yoluyla rafine edilir.

Çinko, insanlar,<ref name="Maret-2013">{{kitap kaynağı|ad1= Wolfgang |soyadı1= Maret|kısım= Zinc and Human Disease|editör=Astrid Sigel|editör2=Helmut Sigel|editör3=Roland K. O. Sigel|başlık=Interrelations between Essential Metal Ions and Human Diseases|seri=Metal Ions in Life Sciences|cilt=13|tarih=2013|yayımcı=Springer|sayfalar=389-414|doi=10.1007/978-94-007-7500-8_12|pmid= 24470098|isbn= 978-94-007-7499-5}}</ref><ref name="Zinc - brain disorders 2015 review" /><ref>{{dergi kaynağı|yazar=Nakashima AS|yazar2=Dyck RH|tarih=2009|başlık=Zinc and cortical plasticity|dergi=Brain Res Rev|cilt=59|doi=10.1016/j.brainresrev.2008.10.003|pmid=19026685|sayı=2|sayfalar=347-73|s2cid=22507338}}</ref><ref name="Zinc & sleep 2017 review">{{dergi kaynağı | yazarlar = Cherasse Y, Urade Y | başlık = Dietary Zinc Acts as a Sleep Modulator | dergi = International Journal of Molecular Sciences | cilt = 18 | sayı = 11 | sayfalar =2334| tarih = Kasım 2017 | pmid = 29113075 | pmc = 5713303 |doi= 10.3390/ijms18112334 | alıntı = Zinc is the second most abundant trace metal in the human body, and is essential for many biological processes. &nbsp;... The trace metal zinc is an essential cofactor for more than 300 enzymes and 1000 transcription factors [16].&nbsp;... In the central nervous system, zinc is the second most abundant trace metal and is involved in many processes. In addition to its role in enzymatic activity, it also plays a major role in cell signaling and modulation of neuronal activity.}}</ref> hayvanlar,<ref name="Prasad-2008">{{dergi kaynağı|yazar=Prasad A. S.|başlık=Zinc in Human Health: Effect of Zinc on Immune Cells|dergi=Mol. Med.|cilt=14|tarih=2008|pmid=18385818|pmc=2277319|doi=10.2119/2008-00033.Prasad|sayı=5–6|sayfalar=353-7}}</ref> bitkiler<ref name="Broadley2007">{{dergi kaynağı|soyadı=Broadley|ad=M. R.|yazar2=White, P. J. |yazar3=Hammond, J. P. |yazar4=Zelko I. |yazar5= Lux A. |başlık=Zinc in plants|dergi=New Phytologist|cilt=173|tarih=2007|pmid=17286818|doi=10.1111/j.1469-8137.2007.01996.x|sayı=4|sayfalar=677-702}}</ref> ve [[mikroorganizma]]lar<ref name="Sugarman-1983">Zinc's role in microorganisms is particularly reviewed in: {{dergi kaynağı|yazar=Sugarman B|başlık=Zinc and infection|dergi=Reviews of Infectious Diseases|cilt=5|tarih=1983|pmid=6338570|sayı=1|sayfalar=137-47|doi=10.1093/clinids/5.1.137}}</ref> için temel eser elementtir ve doğum öncesi ve sonrası gelişim için gereklidir.<ref name="Hambridge2007">{{dergi kaynağı |yazar=Hambidge, K. M. |yazar2=Krebs, N. F. |tarih=2007 |başlık=Zinc deficiency: a special challenge |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-nutrition_2007-04_137_4/page/1101 |dergi=J. Nutr. |cilt=137 |sayı=4 |sayfalar=1101-5|doi=10.1093/jn/137.4.1101 |pmid=17374687 }}</ref> İnsanlarda demirden sonra en bol bulunan ikinci eser metaldir ve tüm [[enzim|enzim sınıflarında]] görülen tek metaldir.<ref name="Zinc & sleep 2017 review" /><ref name="Broadley2007" />

Çinko aynı zamanda birçok enzim için önemli bir yardımcı faktör olduğundan mercan büyümesi için gerekli besin elementidir.<ref>{{dergi kaynağı |soyadı1=Xiao |ad1=Hangfang |soyadı2=Deng |ad2=Wenfeng |soyadı3=Wei |ad3=Gangjian |soyadı4=Chen |ad4=Jiubin |soyadı5=Zheng |ad5=Xinqing |soyadı6=Shi |ad6=Tuo |soyadı7=Chen |ad7=Xuefei |soyadı8=Wang |ad8=Chenying |soyadı9=Liu |ad9=Xi |tarih=30 Ekim 2020 |başlık=A Pilot Study on Zinc Isotopic Compositions in Shallow-Water Coral Skeletons |url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1029/2020GC009430#:~:text=Although%20excess%20Zn%20is%20toxic,of%20zooxanthellae%20and%20calcification%20of |dergi=Geochemistry, Geophysics, Geosystems |cilt=21 |sayı=11 |doi=10.1029/2020GC009430 |bibcode=2020GGG....2109430X |s2cid=228975484 |erişim-tarihi=3 Ağustos 2024 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20221122051626/https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1029/2020GC009430#:~:text=Although%20excess%20Zn%20is%20toxic,of%20zooxanthellae%20and%20calcification%20of |arşivtarihi=22 Kasım 2022 |ölüurl=hayır }}</ref>

Çinko eksikliği gelişmekte olan ülkelerde yaklaşık iki milyar insanı etkilemektedir ve birçok hastalıkla ilişkilendirilir.<ref name="Prasad2003">{{dergi kaynağı|soyadı=Prasad|ad =AS|başlık=Zinc deficiency : Has been known of for 40 years but ignored by global health organisations|dergi=British Medical Journal |cilt=326 |tarih=2003|pmid=12595353|pmc=1125304|doi=10.1136/bmj.326.7386.409|sayı=7386|sayfalar=409-410}}</ref> Çocuklarda çinko eksikliği büyümede geriliğe, cinsel olgunluk gecikmesine, enfeksiyona yatkınlığına ve [[ishal]]e neden olur.<ref name="Hambridge2007" />

Reaktif merkezde çinko atomu bulunan [[enzim]]ler, insanlarda alkol dehidrogenaz gibi biyokimyada yaygındır.<ref>{{kitap kaynağı |soyadı1=Maret |ad1=Wolfgang |kısım=Zinc and the Zinc Proteome |başlık=Metallomics and the Cell |tarih=2013 |yayımcı=Springer |isbn=978-94-007-5561-1 |editör1-soyadı=Banci |editör1-ad=Lucia |seri=Metal Ions in Life Sciences |cilt=12 |sayfalar=479-501|doi=10.1007/978-94-007-5561-1_14 |pmid=23595681}}
</ref>

[[Bakır]] ve çinkonun çeşitli oranlarda [[alaşım]]ı olan [[Pirinç (alaşım)|pirinç]], MÖ 3. binyıldan itibaren [[Ege Denizi|Ege]] Bölgesi'nde ve günümüzde [[Irak]], [[Birleşik Arap Emirlikleri]], [[Kalmukya]], [[Türkmenistan]] ve [[Gürcistan]]'ı kapsayan bölgede kullanılıyordu.

MÖ ikinci binyılda Batı Hindistan, [[Özbekistan]], [[İran]], [[Suriye]], [[Irak]] ve [[İsrail]]'i kapsayan bölgelerde kullanılıyordu. Çinko [[metal]]i Hindistan'da 12. yüzyıla kadar büyük ölçekte üretilmiyordu ancak eski Romalılar ve Yunanlar tarafından biliniyordu.<ref>{{kitap kaynağı|url=http://www.safarmer.com/Indo-Eurasian/Brass2007.pdf|başlık=Of brass and bronze in prehistoric Southwest Asia|soyadı=Thornton|ad=C. P.|tarih=2007|website=Papers and Lectures Online|yayımcı=Archetype Publications|isbn=978-1-904982-19-7|ölüurl=hayır|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150924093433/http://www.safarmer.com/Indo-Eurasian/Brass2007.pdf|arşiv-tarihi=24 Eylül 2015}}</ref><ref name="Greenwood1997p1201" /><ref name="jas5" /><ref>{{web kaynağı|url=https://www.rsc.org/periodic-table/element/30/zinc | başlık=Zinc – Royal Society Of Chemistry | ölüurl=hayır|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170711095949/http://www.rsc.org/periodic-table/element/30/zinc | arşivtarihi= 11 Temmuz 2017}}</ref>

[[Racastan]] madenleri, MÖ 6. yüzyıla kadar uzanan kesin çinko üretimi kanıtları sunmaktadır.<ref>{{web kaynağı|url=http://www.infinityfoundation.com/mandala/t_es/t_es_agraw_zinc_frameset.htm |başlık=India Was the First to Smelt Zinc by Distillation Process |yayımcı=Infinityfoundation.com |erişimtarihi= 25 Nisan 2014 |ölüurl=hayır |arşivurl=http://arquivo.pt/wayback/20160516192708/http://www.infinityfoundation.com/mandala/t_es/t_es_agraw_zinc_frameset.htm |arşivtarihi= 16 Mayıs 2016 }}</ref> Saf çinkoya ilişkin en eski kanıt, MS 9. yüzyılda saf çinko elde etmek için damıtma işleminin kullanıldığı Racastan'daki Zawar'dan gelmektedir.<ref>{{dergi kaynağı |yazar=Kharakwal, J. S. |yazar2=Gurjar, L. K. |başlık=Zinc and Brass in Archaeological Perspective |dergi=Ancient Asia |tarih= 1 Aralık 2006 |cilt=1 |sayfalar=139-159|doi=10.5334/aa.06112 }}</ref> [[Simya]]cılar çinkoyu havada yakarak "[[Çinko oksit|filozof yünü]]" veya "beyaz kar" adını verdikleri maddeyi oluşturdular.

Element muhtemelen simyacı [[Paracelsus]] tarafından Almanca ''Zinke'' (çatal, diş) kelimesinden esinlenerek isimlendirilmiştir. Alman kimyager Andreas Sigismund Marggraf'ın 1746 yılında saf metalik çinkoyu keşfettiği kabul edilir. 1800'lü yıllarda [[Luigi Galvani]] ve [[Alessandro Volta]]'nın çalışmaları çinkonun elektrokimyasal özelliklerini ortaya çıkardı.

Çinkonun başlıca uygulama alanı demirin [[korozyon]]a dayanıklı [[galvanizleme|çinko kaplanma]]sıdır ([[sıcak daldırma galvanizleme]]). [[Elektrokimyasal potansiyel dizisi]]nde demirden daha negatif değerdedir. Böylece çinko [[anot]] olarak katodik [[korozyon]] korumada önemli bir kullanım bulur. Galvanizleme bu tür uygulamalardan biridir.

Elektrik [[Çinko-karbon pil|pil]]leri, küçük yapısal olmayan dökümler ve pirinç gibi alaşımlar diğer uygulama alanları arasındadır.

Organik laboratuvarlarda çinko karbonat ve çinko glukonat (gıda takviyesi olarak), [[çinko klorür]] (deodorantlarda), çinko pirition [[Kepek (deri)|kepek önleyici]] şampuanlarda), çinko sülfür (lüminesans boyalarda) ve dimetilçinko veya dietilçinko gibi çeşitli çinko bileşikleri yaygın olarak kullanılır.

Elementlerin periyodik tablosunda geçiş elementleri grubundadır.

Düşük kaynama sıcaklığı dikkat çekicidir. Bu değer özellikle [[pirometalurji]]k metal üretiminde çok belirleyici bir etmendir.

Çinko dökülmüş halde sert ve kırılgandır. 120&nbsp;°C'de şekillendirilebilir.

== Bulunuşu ==
Çinko, [[Dünya'nın yerkabuğu|Dünya kabuğu]]nun yaklaşık 75 ppm'sini (%0,0075) oluşturur ve en bol bulunan 24. elementtir.<ref>{{kitap kaynağı |soyadı=Emsley |ad=John |url=https://books.google.com/books?id=2EfYXzwPo3UC&q=24th+most+abundant+element&pg=PA626 |başlık=Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements |tarih=25 Ağustos 2011 |yayımcı=OUP Oxford |isbn=978-0-19-960563-7 |dil=İngilizce |erişim-tarihi=3 Ağustos 2024 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20240803200407/https://books.google.com/books?id=2EfYXzwPo3UC&q=24th+most+abundant+element&pg=PA626 |arşivtarihi=3 Ağustos 2024 |ölüurl=hayır }}</ref> Çinko güneş sisteminin 312 ppm'sini oluşturur ve burada en bol bulunan 22. elementtir.<ref>{{ansiklopedi kaynağı |soyadı=Brugger |ad=Joël |başlık=Zinc |tarih=18 Temmuz 2018 |ansiklopedi=Encyclopedia of Geochemistry: A Comprehensive Reference Source on the Chemistry of the Earth |seri=Encyclopedia of Earth Sciences Series |sayfalar=1521-1524|url=https://research.monash.edu/en/publications/zinc |erişimtarihi=21 Haziran 2024 |yayımcı=Springer |doi=10.1007/978-3-319-39312-4_212 |isbn=978-3-319-39311-7 |dil=İngilizce |arşivurl=https://web.archive.org/web/20240621120453/https://research.monash.edu/en/publications/zinc |arşivtarihi=21 Haziran 2024 |ölüurl=hayır }}</ref>

Çinkonun tipik arka plan konsantrasyonları atmosferde 1 μg/m<sup>3</sup>'ü, toprakta 300&nbsp;mg/kg'ı, bitki örtüsünde 100&nbsp;mg/kg'ı, tatlı suda 20 μg/L'yi ve deniz suyunda 5 μg/L'yi aşmaz.<ref>{{kitap kaynağı| başlık= The Elements of Environmental Pollution| url= https://archive.org/details/elementsofenviro0000rieu|yayımcı=Earthscan Routledge|yıl=2015|isbn=978-0-415-85919-6|yer=Londra ve New York|sayfalar=[https://archive.org/details/elementsofenviro0000rieu/page/286 286]|oclc=886492996}}</ref> Element normalde [[maden cevheri|cevher]]lerde [[bakır]] ve [[kurşun]] gibi diğer [[ana metal|temel metal]]lerle birlikte bulunur. Çinko bir [[Goldschmidt sınıflandırması|kalkofil]]dir. Yani elementin minerallerde [[kükürt]] ve diğer ağır [[kalkojen]]lerle birlikte bulunma olasılığı, hafif kalkojen [[oksijen]]le veya [[halojen]]ler gibi kalkojen olmayan elektronegatif elementlerle birlikte bulunma olasılığından daha yüksektir.

En çok kullanılan cevheri [[sfalerit]] (ZnS) olup %40-50 çinko ve yaklaşık %10 [[demir]] içerir. Çinkonun ayrıştırıldığı diğer mineraller [[smitsonit]] (çinko karbonat), [[hemimorfit]] (çinko silikat) ve [[franklinit]] ((Fe, Mn, Zn)(Fe, Mn)<sub>2</sub>O<sub>4</sub>) dir.
[[Dosya:Zinc fragment sublimed and 1cm3 cube.jpg|küçükresim|sol|% 99.995 saf çinko parçaları içeren 1 cm<sup>3</sup>'lük çinko küp (solda), bir [[külçe]] [[kristal]] parça (ortada) ve [[Süblimleşme|süblimleşmiş]] dendritik parça (sağda)]]
[[Dosya:Smithsonite - USGS Mineral Specimens 016.jpg|küçükresim|sol|upright=1.14|Smitsonit (çinko karbonat) minerali.]]

== Genel ==
Çinko, bileşiklerinde +2 değerlikli olarak bulunur ve oluşturduğu bileşiklerde genelde iyonik bağ yapar. [[Amonyak]], [[amin]], [[siyanür]] ve [[halojen]] iyonları ile kompleks bileşikler meydana getirir. Mineral asitlerinde H<sub>2</sub> çıkışıyla çözünür. Ancak [[nitrik asit]]te NO<sub>x</sub> çıkışı olur. Dolayısıyla çinko, özellikle toz halde çok etkili bir indirgeyicidir. Normal sıcaklıkta havada bırakılan metalin yüzeyinde koruyucu bir tabaka oluştuğundan bu sıcaklıkta halojenlere bile dayanıklıdır. [[HCl]] gazı çinkoyu çok çabuk korozyona uğratır. Toz çinkonun reaksiyona girme kabiliyeti oldukça fazla ise de yanıcı değildir. Yüksek sıcaklıkta [[oksijen]], [[klor]] ve [[kükürt]] gibi elementlerle şiddetle reaksiyona girer. [[Cıva]] ile sert bir [[amalgam]] meydana getirir. [[Klorür]] ve [[sülfat]] tuzları suda yüksek miktarda çözünür. Buna karşılık [[çinko oksit]], [[silikat]], [[fosfat]] ve [[organik]] kompleksleri ya suda hiç çözünmezler ya da çok az çözünürler. Bileşikleri arasında çinko oksitin teknik ve ekonomik değeri vardır. Organik bileşikleri arasında çinko sabunu en önemli kullanıma sahiptir.

== Etimoloji==
Çinko ({{Dil|la|Zinkum|dil_adı=e}}, {{Dil|en|Zinc|dil_adı=e}}, {{Dil|de|Zink|dil_adı=e}}), eski kaynaklarda '''Tutya'''<ref>https://sozluk.gov.tr/ {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190817085322/http://sozluk.gov.tr/ |tarih=17 Ağustos 2019 }} tutya: (tu'tya), Arapça tūtiyā 1. isim, eskimiş, kimya Çinko. (Güncel Türkçe Sözlük)</ref> ({{Dil|ota|توتيا|dil_adı=e}}), mavimsi açık gri renkte, kırılgan bir metal.
== Tarihçe==
Çinko, antik çağlardan beri bilinen ancak üretimi ve kullanılması tam anlaşılamadığından diğer metallerle karıştırılan bir elementtir. Metalin ilk tarifi, Strabos'un yazdığı Mysia adlı eserin Andriera adlı bölümünde "Sahte [[gümüş]]" (False silver, Yunanca: Pseudargyros) olarak yapılmıştır.

Bilinen en eski çinko parçası Dakya medeniyetine ait [[Transilvanya]]'daki Dortaş harabelerinde bulunan ve %87.52 Zn + %11.41 Pb + %1.07 Fe içeren bir idoldür. MÖ 500 yıllarına ait Comeros harabelerinde çinkodan yapılmış iki bileziğe ve 79'da yıkılan [[Pompei harabeleri]]nde ise çinkoyla kaplanmış bir musluğa rastlanmıştır.

MÖ 200 yıllarında [[pirinç]], özellikle Roma'lılar tarafından iyi bilinen bir alaşımdı. Yapım tekniği ZnO içerikli hammaddenin redüksiyonu, çinko buharlarının metal bakır üzerinde kondanse edilmesi ve ergitme kademelerinden oluşuyordu. Özellikle simyacılar pirinç yapımını çok iyi biliyorlardı ve amaçları bu alaşımı bakıra, bakırı da altına dönüştürmekti.

Avrupa'da ilk kez [[Basilius Valentinius]] metalik çinkoyu tariflemeden "Zinck" terimini kullandı. "Zinck" isminin bir metal olduğu ve bu metalin fiziksel özellikleri [[Paracelsus]] (1490-1541) tarafından yazıldı. "Doğunun Plinius'u" (Romalı tabiatçı ve yazar [[Goius Plinius Secundus]]'a (23-79) benzetme) olarak tanınan [[Kazwiui]] (ölümü 630) Çinlilerin çinkodan sikke ve aynalar ürettiklerini söyler. Hintler 1000-1300 yılları arasında çinkoyu ticari boyutta üretmişlerdir. [[Mewar]] eyaletinin [[raca]]larından olan [[Ranu Laksh Singh]]'in Zawar madenlerini işlettiği (1382) bilinmektedir. Ancak bu cevher çıkarma ve izabe işlemleri feodal savaşlar nedeniyle ara sıra durmuş ve en sonunda [[Moğollar]]la yapılan Maratha savaşlarından sonra 1830'dan 1940 yılına kadar tamamen kapanmıştır.

17. ve 18. yüzyılda önemli miktarlarda külçe çinko doğudan [[Portekiz]] gemileri ile getiriliyor ve [[Hollandalılar]] tarafından dağıtılıyordu. Ürün; "Spelter", "Hint kalayı", "Caloaem" ve "Tutaney" gibi değişik isimler altında pazarlandı. 1745 yılında, doğudan gelen ve [[İsveç]] açıklarında batan bir gemiden çıkarılan külçeler %98.99 Zn, %0.765 Fe ve %0.245 Sb içeriyordu.

==Üretim==

===Madencilik ve işleme===
{| class="wikitable" style="float:right; margin-left:0.5em"
|+ En çok çinko madeni üretim miktarları (ülkelere göre) 2019<ref name="USGSMCS2015" />
|- class="hintergrundfarbe6"
! [[Sıralama|Sıra]] !![[Ülke]] !![[Ton (birim)|Ton]]
|-
| '''1'''||'''[[Çin]]''' ||align="right"| '''4.210.000'''
|-
| '''2'''||'''[[Peru]]''' ||align="right"| '''1.400.000'''
|-
| '''3'''||'''[[Avustralya]]''' ||align="right"| '''1.330.000'''
|-
| '''5'''||'''[[Amerika Birleşik Devletleri]]'''|| align="right" | '''753.000'''
|-
| '''4'''||'''[[Hindistan]]'''|| align="right" | '''720.000'''
|-
| '''6'''||'''[[Meksika]]''' ||align="right"| '''677.000'''
|}

[[Dosya:Price of Zinc.webp|küçükresim|upright=1.48|right|Çinkonun fiyatı]]
[[Dosya:World Zinc Production 2006.svg|küçükresim|upright=1.6|2006 yılında Ülkelere göre çinko üretim yüzdeleri <ref name="USGSCS2008">{{web kaynağı|url=http://minerals.er.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zinc/mcs-2008-zinc.pdf|ad=Stephen M.|soyadı=Jasinski|yayımcı=United States Geological Survey|erişimtarihi= 25 Kasım 2008|başlık=Mineral Commodity Summaries 2007: Zinc|ölüurl=hayır|arşivurl=https://web.archive.org/web/20081217021239/http://minerals.er.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zinc/mcs-2008-zinc.pdf|arşivtarihi= 17 Aralık 2008}}</ref>|alt=Dünya çinko üretiminin yaklaşık %40'ının Çin'de, %20'sinin Avustralya'da, %20'sinin Peru'da, %5'inin ise ABD, Kanada ve Kazakistan'da üretildiğini gösteren dünya haritası.]]

[[Dosya:Zinc world production.svg|küçükresim|lang=en|Dünya üretim eğilimi]]
[[Dosya:Zink Mine Rosh Pinah.jpg|küçükresim|Çinko Madeni Rosh Pinah, [[Namibya]]<br />{{Koordinat|27|57|17|S|016|46|00|E|region:NA_type:landmark|name=Rosh Pinah}}]]
[[Dosya:Skorpion Zink Mine.jpg|küçükresim|Çinko Madeni Skorpion, [[Namibya]]<br />{{Koordinat|27|49|09|S|016|36|28|E|region:NA_type:landmark|name=Skorpion}}]]
Çinko, yıllık yaklaşık 13 milyon tonluk üretimiyle [[demir]], [[alüminyum]] ve [[bakır]]dan sonra en çok kullanılan dördüncü metaldir.<ref name="USGSMCS2015" />

Dünyanın en büyük çinko üreticisi, Avustralyalı OZ Minerals ve Belçikalı [[Umicore]] şirketlerinin birleşmesiyle oluşan Nyrstar'dır.<ref>{{web kaynağı|url=https://www.wsj.com/articles/SB116590371844647445|başlık=Zinifex, Umicore Combine to Form Top Zinc Maker|soyadı=Attwood|ad=James|eser=[[The Wall Street Journal]]|tarih= 13 Şubat 2006|ölüurl=hayır|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170126122526/http://www.wsj.com/articles/SB116590371844647445|arşivtarihi=26 Ocak 2017}}</ref> Dünya çinkosunun yaklaşık %70'i madencilikten, kalan %30'u ise ikincil çinkonun geri dönüşümünden elde edilmektedir.<ref>{{web kaynağı|url=http://www.zincworld.org/recycling.html |başlık=Zinc Recycling |yayımcı=International Zinc Association |erişimtarihi=28 Kasım 2008 |ölüurl=evet |arşivurl=https://web.archive.org/web/20111021135539/http://www.zincworld.org/recycling.html |arşivtarihi=21 Ekim 2011 }}</ref>

Ticari olarak saf çinko, genellikle ''SHG'' olarak kısaltılan Özel Yüksek Sınıf olup ve %99,995 saflıktadır.<ref>{{web kaynağı|başlık=Special High Grade Zinc (SHG) 99.995%|url=http://nyrstar.com/nyrstar/en/products/zinccongalvanising/techdownloads/shg_budel.pdf|arşivurl=https://web.archive.org/web/20090304154218/http://nyrstar.com/nyrstar/en/products/zinccongalvanising/techdownloads/shg_budel.pdf|arşivtarihi=4 Mart 2009| erişimtarihi=1 Aralık 2008|tarih=2008|yayımcı=Nyrstar}}</ref>

Dünya çapında, yeni çinkonun %95'i, sfaleritin (ZnS) neredeyse her zaman bakır, kurşun ve demir sülfürleriyle karıştırıldığı [[sülfür]]lü cevher yataklarından çıkarılır.<ref name="Zinchand" />{{Rp|page=6}}&hairsp;Çinko madeni dünyanın dört bir yanına dağılmış olup başlıca alanları Çin, Avustralya ve Peru'dur. Çin, 2014 yılında küresel çinko üretiminin %38'ini üretmiştir.<ref name="USGSMCS2015" />

Çinko metali, [[ekstraktif metalurji]] kullanılarak üretilir.<ref name="Rosenqvist1922">{{kitap kaynağı|başlık=Principles of Extractive Metallurgy|soyadı=Rosenqvist|ad=Terkel|sayfalar=7, 16, 186|basım=2.|tarih=1922|isbn=978-82-519-1922-7|yayımcı=Tapir Academic Press}}</ref>{{Rp|page=7}} Cevher ince öğütülür, ardından mineralleri [[gang]]dan ayırmak için [[Flotasyon|köpük flotasyonu]]ndan geçirilir ([[hidrofobi]]site özelliği), böylece yaklaşık %50 çinko, %32 kükürt, %13 demir ve %5 {{chem|SiO|2}}'den oluşan bir çinko sülfür cevheri konsantresi<ref name="Rosenqvist1922" />{{Rp|page=16}} elde edilir.<ref name="Rosenqvist1922" />{{Rp|page=16}}

[[Kavurma (metalurji)|Kavurma]] çinko sülfür konsantresini çinko okside dönüştürür:<ref name="Zinchand">{{kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=laACw9i0D_wC|başlık=Zinc Handbook|ad=Frank C.|soyadı=Porter|yayımcı=CRC Press|tarih=1991|isbn=978-0-8247-8340-2|erişim-tarihi=4 Ağustos 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240317035758/https://books.google.com/books?id=laACw9i0D_wC|arşivtarihi=17 Mart 2024|ölüurl=hayır}}</ref>
:<chem>2ZnS + 3O2  ->[t^o] 2ZnO + 2SO2</chem>

Kükürt dioksit, liç işlemi için gerekli olan sülfürik asit üretimi için kullanılır. Çinko karbonat, çinko silikat veya çinko-spinel yatakları ([[Namibya]]'daki Skorpion Yatağı gibi) çinko üretimi için kullanılırsa, kavurma işlemi atlanabilir.<ref name="Skorpion">{{dergi kaynağı|dergi=Economic Geology|tarih=2003|cilt=98|sayı=4|sayfalar=749-771|doi=10.2113/98.4.749|başlık=Geology of the Skorpion Supergene Zinc Deposit, Southern Namibia|ad=Gregor|soyadı=Borg|yazar2=Kärner, Katrin |yazar3=Buxton, Mike |yazar4=Armstrong, Richard |yazar5= van der Merwe, Schalk W. }}</ref>

Daha ileri işleme için iki temel yöntem kullanılır: [[pirometalurji]] veya elektrokazanım. Pirometalurji, çinko oksidi {{dönüştürme|950|C|F|abbr=on}}'de [[karbon]] veya [[karbonmonoksit]] ile metale indirger ve indirgenen metal, bu sıcaklıklarda uçucu olmayan diğer metallerden ayrılmak üzere çinko buharı olarak damıtılır.<ref>{{kitap kaynağı|soyadı=Bodsworth|ad=Colin|başlık=The Extraction and Refining of Metals|url=https://archive.org/details/extractionrefini0000bods|sayfa=[https://archive.org/details/extractionrefini0000bods/page/148 148]|tarih=1994|isbn=978-0-8493-4433-6|yayımcı=CRC Press}}</ref> Çinko buharı yoğunlaştırıcıda toplanır.<ref name="Zinchand" /> Aşağıdaki denklemler bu işlemi açıklar:<ref name="Zinchand" />

: <chem>ZnO + C ->[950^oC] Zn + CO</chem>
: <chem>ZnO + CO ->[950^oC] Zn + CO2</chem>

Elektrolitik kazanımda, çinko cevher konsantresinden [[sülfürik asit]] ile yıkanır ve yabancı maddeler çökeltilir:<ref>{{kitap kaynağı|başlık=Hydrometallurgy in Extraction Processes|soyadı=Gupta|ad=C. K.|yazar2=Mukherjee, T. K. |sayfa=62|yayımcı=CRC Press|isbn=978-0-8493-6804-2|tarih=1990}}</ref>

:<chem>ZnO + H2SO4 -> ZnSO4 + H2O</chem>

Son olarak çinko [[elektroliz]] yoluyla indirgenir.<ref name="Zinchand" />

:<chem>2ZnSO4 + 2H2O -> 2Zn + O2 + 2H2SO4</chem>

Sülfürik asit geri kazanılır ve liç adımına geri dönüştürülür.

Galvanizli hammadde bir [[elektrik ark ocağı]]na beslendiğinde, çinko tozdan bir dizi işlemle, özellikle de Waelz işlemi ile geri kazanılır (2014 itibarıyla %90).<ref>{{kitap kaynağı| başlık = Handbook of Recycling: State-of-the-art for Practitioners, Analysts, and Scientists| editör-ad = Ernst| editör-soyadı = Worrell| editör2-ad= Markus|editör2-soyadı= Reuter| tarih = 2014| kısım =9. Zinc and Residue Recycling| ad1 = Jürgen| soyadı1 = Antrekowitsch| ad2= Stefan| soyadı2= Steinlechner| ad3 = Alois| soyadı3= Unger| ad4 = Gernot| soyadı4 = Rösler| ad5 = Christoph| soyadı5 = Pichler| ad6 = Rene| soyadı6 = Rumpold}}</ref>

== Üretim yöntemleri, gelişimi ==

1730 yılında çinko izabe bilgisi [[Çin]]'den [[İngiltere]]'ye geldi ve 1739'da aşağıya doğru [[distilasyon]] tekniği ile ilgili ilk [[patent]] alındı. 1740-1743 yıllarında [[Bristol]]'de üretime başlandı. Üretim yılda 200 ton civarında idi. Proseste, cevher + odun kömürü karışımı sızdırmaz [[kil]] potalarda işleniyordu. [[Pota]]nın dibi bir boru ile aşağıdaki toplama kabına bağlıydı. Gazdan yoğuşan olan metal bu kaba damlıyordu. 1758'de alınan bir patentten sonra sülfürlü cevherlerden izabik çinko üretimine başlandı.

1798'de [[Silezya]] - [[Wessola]]'da demir yüksek fırınında elde edilen çinkolu artıklar (Zincky Crust = Skafold) odun ısıtmalı bir cam [[fırın]]ında İngiliz yöntemi ile işlendi. Yine 18. yüzyılın sonlarına doğru kurulan [[Corinthia]] çinko izabe fırınında ilk dikey retort uygulamasına başlandı. 19. yüzyılın başlarında geliştirilen "[[Belçika]] prosesi" reverber fırınında izabe ve potada yoğuşmayı kapsıyordu.<ref name="BelçikaProsesi">{{Web kaynağı | başlık = Çinko Üretimi | dil = İngilizce | yayımcı = KBT Bilim Sitesi| url = http://www.kuark.org/2013/12/cinko-uretimi/ | erişimtarihi = 24 Aralık 2013 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150710070055/http://www.kuark.org/2013/12/cinko-uretimi/ | arşivtarihi = 10 Temmuz 2015 | ölüurl =evet}}</ref> 1836'da [[Stolberg]]'de Belçika ve Silezya fırınlarının kombinasyonu olan "Renisch" fırını yapıldı. Fırın dikey retortlar, tek kondansatör ve dışarıdan ısıtma ile çalışıyordu.

[[Sheffield, İngiltere|Sheffield]]'da 1805 yılında 100-150&nbsp;°C'ye tavlanan çinkonun saç haline geleceği keşfedildi. İlk sac haddesi 1812'de Belçika-Liège'de, ilk çinko levha ise 1857'de [[Philadelphia]]'da yapıldı. Endüstriyel üretime 1866 yılında [[La Salle]]-[[Illinois]]'de Matthiessen ve Hegeler tarafından başlandı.

ABD'de ilk üretim 1835 yılında [[Arsenal FC|Arsenal]]-[[Washington, DC]]'dedir. Amerikan hükûmeti bu tesiste Belçika'lı uzmanlarca eleman yetiştirilmesini ve çinko metal ve alaşımlarının standartlaşmasını sağlamıştır. İlk ticari üretim ise Belçika prosesine göre 1850'de [[New Jersey]]'de başlamıştır. Bununla beraber 1856'da Friedensville-Pennsylvania'da Silezya prosesi ve 1860'ta La Salle-Illinois'deki Belçika prosesi ile yapılan üretimler de önemli boyutlardaydı. 1850-1860 yıllarında kondensasyonun fırın üstünde pik plakalar üzerinde yapılmasını kapsayan Wetherill-American prosesi geliştirildi. 1860-1880 arasında Avrupa'da [[sekonder]] hava ısıtmalı ve gaz yakmalı fırınlar yapıldı ve ilk [[ısı değiştirici]]ler kullanıldı. Dikey mufla fırınlarındaki ilk uygulamalar 1878'de Fransa'da ve ABD'de gerçekleştirildi.

Yatay retort işlemi ise ilk kez 1872'de, ABD'de La Salle-Illinois'de denendi. Gaz ısıtmalı bir tünel fırında toplam 408 retort bulunuyordu. 1880'lerde [[sülfür]]lü cevherleri kavurmak ve H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> üretimi için mekanik karıştırmalı muflalı fırın (Hegeler) geliştirildi. 1881'de asidik ZnSO<sub>4</sub> çözeltisinden katodik çinko üretimi denendi ve başarısız oldu. Kavurma-Liç-Elektroliz'le çinko üretimini amaçlayan ilk tesis 1914'ten sonra gerçekleştirildi. 1895'te çinko izabesinde ilk defa doğal gaz kullanıldı. 20. yüzyılın başlangıcında [[flotasyon]] devreye girdi ve 1920'lerde [[sfalerit]]'in (ZnS) selektif flotasyonu gerçekleştirildi. [[I. Dünya Savaşı]] çok sayıda fabrika kurulmasını teşvik etti. 1917'de sinterleyici kavurma uygulaması çinko üretimini artırdı. 1920'den itibaren [[Japonya]], [[İtalya]] ve [[Fransa]]'da küçük; [[Norveç]]'te [[Odda]]'da, [[Kanada]] [[Manitoba]]'da (Flin Flon) ve [[Almanya]]'da [[Magdeburg]]'da büyük kapasiteli [[elektrolit]]ik çinko tesisleri kuruldu. Dikey retort + sürekli distilasyon işlemi 1925'ten sonra Almanya ve İngiltere'de uygulandı. Ancak en başarılısı ABD'deki New Jersey prosesi idi.

[[II. Dünya Savaşı]]'ndan sonra çinko izabesinde en büyük gelişmeler kavurmada [[akışkan yatak]] ve üretimde ISP ([[Imperial Smelting Process]] 1950-1960) uygulamalarının başlamasıydı. 1960-1980 yılları arasında ise nötr liç artıklarının değerlendirilmesi konusundaki çalışmalar tamamlandı.

Günümüzün en büyük çinko cevher üreticileri [[Avustralya]], [[Kanada]], [[Çin]], [[Peru]] ve [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]'dir. Avrupalı üreticiler arasında ise; [[Belçika]]'da [[Vieille Montagne]], [[İrlanda]]'da [[Tara]] ve [[İsveç]]'te [[Zinkgruvan]] sayılabilir. Çinko metali [[ekstraktif metalurji]] yöntemleri ile elde edilir. Çinko sülfür minerali, [[flotasyon]] tekniği kullanılarak zenginleştirilir ve ardından [[pirometalurjik]] yöntemlerle [[kavurma]] işlemi uygulanarak çinko sülfürün, çinko okside kavrulması sağlanır. Çinko oksit daha sonra sülfürik asitte [[liç]] edilir ve elde edilen çözelti çinko tozu ile arındırılır. Nihayet çinko metali, bu temiz çözeltiden [[elektroliz]] yoluyla [[katot]] levhalar halinde kazanılır. Çinko katotlar ya doğrudan dökümhaneye gönderilerek ingotlar halinde dökülür ya da alüminyum ile alaşımlandırılır.

Bir diğer çinko üretim prosesi de pirometalurjik bir proses olan [[flaş ergitme]] yöntemidir, ancak bu yöntemle elde edilen çinko oksit, [[hidrometalurjik]] alternatifine göre daha düşük safiyette çinko üretimine yol açar.

== Kullanım alanları ==
Çinko, dünyada yıllık kullanım miktarı açısından [[demir]], [[alüminyum]] ve [[bakır]]dan sonra gelir. Çinko:
* korozyondan korunma amacıyla, [[çelik]] gibi diğer metallerin [[galvanize]] edilmesinde, 
* [[pirinç]], [[nikelli gümüş]], değişik [[lehim]]ler, [[alman gümüşü]] gibi [[alaşım]]ların yapımında,
* genellikle [[otomotiv]] endüstrisinde döküm kalıplarında,
* [[pil]]lerin gövdelerinin yapımında kullanılır.
* [[Çinko oksit]], [[sulu boya]]larda beyaz [[pigment]] olarak ve [[lastik]] sanayiinde aktivatör olarak kullanılır. Reçetesiz satılabilen bazı [[merhem]]lerin bileşiminde bulunur ve ince bir tabaka halinde uygulandığında cildin su kaybetmesini önler. Yazın güneş, kışın da soğuk yanıklarına karşı koruyucudur. Bebeklerin bez bağlanan bölgelerinde çok az miktarda kullanılarak ciltte meydana gelebilecek kızarıklıklar önlenebilir. Yaşa bağlı göz hastalıklarının tedavisinde de kullanılır.
* [[Çinko klorür]], deodorantlarda ve ahşap koruyucu olarak kullanılır.
* [[Çinko sülfür]], karanlıkta parlayan pigment olarak saatlerin akrep ve yelkovanlarında kullanılır. 
* Çinko metil, (Zn(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>) pek çok organik maddenin sentezinde kullanılır.
* Çinko, pek çok günlük [[vitamin]] ve [[mineral]] [[ilaç]]larının bileşenidir. [[Cild]]in ve kasların [[erken yaşlanma]]sını önleyen [[anti-oksidan]] özellikler taşıdığına inanılmaktadır.

== Notlar ==
{{Not listesi}}

== Kaynakça ==
;Özel
{{kaynakça}}

;Genel
* '''Çinko''', Addemir O., Açma E., Arslan C., Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1994. ISBN 975-7397-41-5

{{Çinko bileşikleri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Çinko| ]]
[[Kategori:Piroteknik yakıtlar]]
[[Kategori:Elementler]]
[[Kategori:Simyasal maddeler]]
[[Kategori:Besinsel mineraller]]
[[Kategori:İndirgen maddeler]]
[[Kategori:Geçiş metalleri]]