Arşimet sayfasının kaynağını görüntüle

{{Diğer anlamı}}
{{Bilim insanı bilgi kutusu
| ad                = Arşimet
| kendi_dilinde_adı = Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος
| kendi_dilinde_dili= Yunanca
| diğer_adları      = Archimedes of Syracuse
| resim             = Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg
| alt               = Geometrik problemler üzerinde kafa patlatan yaşlı bir adamın resmi
| altyazı           = ''Archimedes Thoughtful (Arşimet Düşünceli)''<br />[[Domenico Fetti]] tarafından (1620)
| doğum_tarihi      = {{yaklaşık|MÖ 287}}
| doğum_yeri        = [[Siracusa]], [[Sicilya]]
| ölüm_tarihi       = {{yaklaşık|MÖ 212|lk=no}} ({{yaklaşık}} 75 yaşlarında)
| ölüm_yeri         = Siracusa, Sicilya
| dalı              = [[Matematik]]<br />[[Geometri]]<br/>[[Fizik]]<br />[[Mühendislik]]<br />[[Astronomi]]<br />[[Mekanik]]
| tanınma_nedeni    = {{collapsible list|[[Arşimet prensibi]]<br />[[Arşimet'in vidası|Arşimet vidası]]<br />[[Kütle merkezi#Tarih|Ağırlık merkezi]]<br />[[Statik]]<br />[[Hidrostatik]]<br />[[Kaldıraç|Kaldıraç yasası]]<br />[[The Method of Mechanical Theorems|Bölünmezler]]<br />[[Neusis inşası|Neuseis inşaaları]]<ref>{{Akademik dergi kaynağı|soyadı= Knorr|ad=Wilbur R. |başlık=Archimedes and the spirals: The heuristic background|dergi=[[Historia Mathematica]] |yıl=1978|cilt=5|sayı=1|sayfalar=43-75|alıntı="To be sure, Pappus does twice mention the theorem on the tangent to the spiral [IV, 36, 54]. But in both instances the issue is Archimedes' inappropriate use of a 'solid neusis,' that is, of a construction involving the sections of solids, in the solution of a plane problem. Yet Pappus' own resolution of the difficulty [IV, 54] is by his own classification a 'solid' method, as it makes use of conic sections." (p. 48)|doi=10.1016/0315-0860(78)90134-9 | doi-access=ücretsiz| issn = 0315-0860 }}</ref><br>[[Arşimet'in adını taşıyan şeylerin listesi|Adını taşıyan diğer şeylerin listesi]]|}}
| etkilendikleri     = [[Knidoslu Eudoxus|Eudoxus]]
| etkiledikleri      = [[Apollonios (Pergeli matematikçi)|Apollonius]]<ref>{{Kitap kaynağı|author-last=Heath|author-first=T. L.|yazarbağı=Thomas L. Heath|başlık=Apollonius of Perga: Treatise on Conic Sections with Introductions Including an Essay on Earlier History of the Subject|yıl=1896|url=https://books.google.com/books?id=B0k0AQAAMAAJ&pg=PR138|sayfalar=lxiix,lxxxi,xlii-xliii,cxxii|erişimtarihi=25 Haziran 2021|arşivtarihi=24 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210624204639/https://books.google.ca/books?hl=en&lr=&id=B0k0AQAAMAAJ&oi=fnd&pg=PR138|ölüurl=hayır}}</ref> <br />[[İskenderiyeli Heron|Hero]]<br />[[İskenderiyeli Pappus|Pappus]]<br />[[Ascalonlu Eutocius|Eutocius]]
| vatandaşlık = Antik Syracuse
| ölüm_sebebi = [[Cinayet]]
| meslek = Matematikçi, fizikçi, astronom, mucit, askeri mühendis, filozof, mühendis
}}
'''Arkhimedes''' veya '''Arşimet''' ([[Antik Yunanca]]: {{polytonic|[[wikt:Ἀρχιμήδης|Ἀρχιμήδης]]}}, Arkhimedes; y. [[MÖ 287]], [[Siracusa]] - y. [[MÖ 212]] [[Siracusa]]), [[Yunanlar|Antik Yunan]]<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/archimedes.shtml |başlık=Archimedes (c.287 - c.212 BC) |erişimtarihi=11 Ağustos 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20181004072220/http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/archimedes.shtml |arşivtarihi=4 Ekim 2018 |ölüurl=hayır }}</ref> [[matematikçi]], [[fizikçi]], [[astronom]], [[filozof]] ve [[mühendis]].

Antik dünyanın ilk ve en büyük bilim insanı olarak kabul edilir. [[Hidrostatik|Hidrostatiğin]] ve [[mekanik|mekaniğin]] temelini atmıştır.

Bir [[hamam]]da su ile yıkanırken bulduğu iddia edilen [[suyun kaldırma kuvveti]] bilime en çok bilinen katkısıdır. Bu [[kuvvet]] cismin batan [[hacim|hacmi]], içinde bulunduğu [[sıvı]]nın [[yoğunluk|yoğunluğu]] ve [[yerçekimi ivmesi|yer çekimi ivmesi]]nin çarpımına eşittir. Ayrıca, pek çok [[matematik]] tarihçisine göre [[integral]] hesabın kaynağı da Arşimet'tir.

==Hayatı==
Arşimet yaklaşık MÖ 287 yılında bir liman şehri olan [[Siraküza]]'da doğdu. Bu tarihte Siraküza [[Magna Graecia]]'nın özerk bir [[Antik çağdaki koloniler|koloni]]siydi. Doğum tarihi, [[Bizans Rumları|Rum]] tarihçi [[Ioannes Tzetzes]]'in Arşimet 75 yıl yaşadı ifadesine dayanmaktadır.<ref>[[T. L. Heath|Heath, T.L.]], ''Works of Archimedes'', 1897</ref> ''[[Kum Sayacı]]'' kitabında Arşimet, babasının adının Phidias olduğunu söyler. [[Astronom]] olan babası hakkında bilinen hiçbir bilgi yoktur. [[Plutarhos|Plutarkhos]] ''[[Paralel Hayatlar]]'' eserinde Arşimet'in Siraküza hükümdarı Kral [[Siraküzalı II. Hiero|II. Hiero]] ile akraba olduğunu yazar.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=''Parallel Lives'' Complete e-text from Gutenberg.org|yazar=[[Plutarch]]|yayıncı=[[Project Gutenberg]]|url=http://www.gutenberg.org/etext/674|erişimtarihi=23 Temmuz 2007|tarih=Ekim 1996|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070711045124/http://www.gutenberg.org/etext/674|arşivtarihi=11 Temmuz 2007|ölüurl=hayır}}</ref> Arşimet'in bir biyografisi arkadaşı Heracleides tarafından yazıldı ancak bu çalışma kayboldu. Bu çalışmanın kaybolması hayatının ayrıntılarını belirsiz bıraktı.<ref name="mactutor">{{MacTutor Biography|id=Archimedes}}</ref> Örneğin, evlenip evlenmediği ya da çocuğunun olup olmadığı bilinmiyor. Gençliğinde çağdaşları [[Eratosthenes]] ve [[Sisamlı Konon|Konon]]'un bulunduğu [[İskenderiye]]'de öğrenim görmüş olabilir. Konon'dan arkadaşı olarak bahseder ve iki çalışmasının (''[[Mekanik Teoremler Yöntemi]]'' ve ''[[Arşimet'in sığır problemi|Sığır Problemi]]'') başlangıcı Eratosthenes'e hitap etmektedir.{{Ref_label|A|a|none}}

[[Dosya:Death of Archimedes (1815) by Thomas Degeorge.png|küçükresim|upright=1.18|{{ortala|''Arşimet'in ölümü'' (1815), [[Thomas Degeorge]]<ref>{{Web kaynağı | başlık = The Death of Archimedes: Illustrations | url = https://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Death/DeathIllus.html | website = math.nyu.edu | yayıncı = [[New York University]] | kaynak = harv | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150929145259/http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Death/DeathIllus.html | arşivtarihi = 29 Eylül 2015 | erişimtarihi = 14 Mart 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>}}]]

Arşimet, General [[Marcus Claudius Marcellus]] komutasındaki Roma kuvvetlerinin Siraküza şehrini iki yıl süren bir [[kuşatma]]dan sonra ele geçirdiği [[İkinci Pön Savaşı]] sırasında yaklaşık MÖ 212 yılında öldü. [[Plutarhos|Plutarkhos]] tarafından söylenen popüler rivayete göre Arşimet, şehir ele geçirildiğinde [[matematiksel diyagram]] tasarlıyordu. Romalı bir asker gelip General Marcellus ile tanışmasını emretti ama Arşimet bu teklifi problem üzerinde çalışmayı bitirmesi gerektiğini söyleyerek reddetti. Asker buna öfkelendi ve Arşimet'i kılıcı ile öldürdü. Ayrıca Plutarkhos'un, Arşimet'in ölümü hakkında daha az bilinen bir rivayeti vardır. Bu rivayet bir Roma askerine teslim olmaya çalışırken öldürülmüş olabileceğini akla getirir. Hikâyeye göre, Arşimet matematik aletleri taşıyordu. Asker aletlerin değerli eşya olabileceğini düşündü ve Arşimet'i öldürdü. General Marcellus anlatıldığına göre Arşimet'in ölümüne öfkelendi. General, Arşimet'in değerli bir bilimsel varlık olduğunu düşünüyordu ve zarar görmemesi için emir vermişti.<ref name="death">{{Web kaynağı|ad = Chris|soyadı = Rorres|url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories.html|başlık = Death of Archimedes: Sources|yayıncı = [[Courant Institute of Mathematical Sciences]]|erişimtarihi = 2 Ocak 2007|arşivurl = https://web.archive.org/web/20061210060235/http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories.html|arşivtarihi = 10 Aralık 2006|ölüurl = evet}}</ref> Marcellus Arşimet'ten "bir geometrik "[[Hekatonheir|Briareus]]" olarak bahseder.<ref>Mary Jaeger. Archimedes and the Roman Imagination, p. 113.</ref>

Arşimet'e atfedilen son söz, iddia edildiğine göre matematiksel çizimdeki çemberlere çalıştığı sırada Romalı asker tarafından rahatsız edilmesi kastedilerek "Çemberlerimi bozmayın"dır. Bu alıntı sıklıkla [[Latince]] "''[[Noli turbare circulos meos]]''" olarak ifade edilir. Ancak Arşimet'in bu kelimeleri söylediğine dair güvenilir bir kanıt yoktur ve Plutarkhos tarafından söylenen rivayette de yoktur. [[Valerius Maximus]] MS 1. yüzyılda ''Unutulmaz İşler ve Sözler'' eserinde ifadeyi "''...sed protecto manibus puluere 'noli' inquit, 'obsecro, istum disturbare'''" – "...ama tozu elleriyle koruyarak 'Sana yalvarıyorum, onu bozma.' dedi" diye yazar. Bu ifade ayrıca [[Katarevusa|Katarevusa Yunancası]] "μὴ μου τοὺς κύκλους τάραττε!" (''Mē mou tous kuklous taratte!'') olarak ifade edilir.<ref name="death"/>

[[Dosya:Cicero Discovering the Tomb of Archimedes by Benjamin West.jpeg|küçükresim|sağ|upright=1.18|{{ortala|''Cicero Arşimet'in mezarının keşfinde'' (1805), [[Benjamin West]]}}]]

Arşimet'in mezarında, en sevdiği matematiksel ispatın çizimini gösteren bir heykel bulunur. Bu çizim aynı yükseklik ve çaptaki bir küre ve silindirden oluşur. Arşimet kürenin hacminin ve yüzey alanının, tabanları da dâhil olmak üzere silindirin üçte ikisine eşit olduğunu kanıtlamıştır. MÖ 75 yılında, Arşimet'in ölümünden 137 yıl sonra, Romalı [[hatip]] [[Cicero]], [[Sicilya]]'da [[quaestor]] olarak görev yapıyordu. Arşimet'in mezarının hikâyelerini duymuştu ama yerli halktan hiçbiri ona yeri gösteremiyordu. Sonunda mezarı Siraküza'daki Agrigentine kapısının yanında ihmal edilmiş bir durumda ve çalılar arasında buldu. Cicero mezarı temizletti. Temizlikten sonra artık oyma eseri görebildi ve yazıt olarak eklenen dizeleri okuyabildi.<ref>{{Web kaynağı |ad=Chris |soyadı=Rorres |url=http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero.html |başlık=Tomb of Archimedes: Sources |yayıncı=Courant Institute of Mathematical Sciences |erişimtarihi=2 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20061209201723/http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero.html |arşivtarihi=9 Aralık 2006 |ölüurl=evet }}</ref> 1960'ların başında Siraküza'daki Hotel Panorama'nın avlusunda bir mezar bulundu ve bu mezarın Arşimet'in mezarı olduğu iddia edildi. Ancak bu iddianın doğru olması için ikna edici bir kanıt yoktu. Mezarının bugünkü yeri bilinmiyor.<ref>{{Web kaynağı | ad = Chris | soyadı = Rorres | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/TombIllus.html | başlık = Tomb of Archimedes&nbsp;– Illustrations | yayıncı = Courant Institute of Mathematical Sciences | erişimtarihi = 15 Mart 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190502194615/https://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/TombIllus.html | arşivtarihi = 2 Mayıs 2019 | ölüurl = evet }}</ref>

Arşimet yaşamının standart versiyonları, ölümünden çok sonra Antik Roma tarihçileri tarafından yazılmıştır. [[Polibios|Polybios]]'un ''[[Tarih (Polibios)|Tarih]]'' eserinde rivayet edilen Siraküza kuşatması, Arşimet'in ölümünden yaklaşık yetmiş yıl sonra yazıldı ve daha sonra Plutarkhos ve [[Titus Livius]] tarafından kaynak olarak kullanıldı. Arşimet'in şehri savunmak için yaptığı söylenen savaş makinelerine odaklanan bu eser, Arşimet'in kişiliği hakkında çok az bilgi verir.<ref>{{Web kaynağı|ad = Chris|soyadı = Rorres|url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html|başlık = Siege of Syracuse|yayıncı = Courant Institute of Mathematical Sciences|erişimtarihi = 23 Temmuz 2007|arşivurl = https://web.archive.org/web/20070609013114/http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html|arşivtarihi = 9 Haziran 2007|ölüurl = hayır}}</ref>

== Buluşları ==
=== Mekanik ===
Arşimet'in mekanik alanında yapmış olduğu buluşlar arasında kaldıraçlar, makaralar, bileşik makaralar, sonsuz vidalar, hidrolik vidalar, rulmanlar ve yakan aynalar sayılabilir. Öyle ki Arşimet aynalar ile Roma gemilerini güneş ışınları ile yakmıştır. Bunlara ilişkin eserler verilmemiş, ancak matematiğin [[geometri]] alanına, fiziğin [[Statik (fizik)|statik]] ve [[hidrostatik]] alanlarına önemli katkılarda bulunan pek çok eser bırakmıştır.

İlk defa denge prensiplerini ortaya koyan bilim insanı da Arşimet'tir. Bu prensiplerden bazıları şunlardır:

# Eşit kollara asılmış eşit ağırlıklar dengede kalır. 
# Eşit olmayan ağırlıklar eşit olmayan kollarda aşağıdaki koşul sağlandığında dengede kalırlar: f1 • a = f2 • b

Bu çalışmalarına dayanarak söylediği "''Bana bir dayanak noktası verin Dünya'yı yerinden oynatayım.''" sözü yüzyıllardan beri dillerden düşmemiştir.

=== Geometri  ===
Geometriye yapmış olduğu en önemli katkılardan birisi, bir kürenin yüzölçümünün 4<math>\pi</math>r<sup>2</sup> ve hacminin ise 4/3 <math>\pi</math>r<sup>3</sup> eşit olduğunu kanıtlamasıdır. Bir dairenin alanının, tabanı bu dairenin çevresine ve yüksekliği ise yarıçapına eşit bir [[üçgen]]in alanına eşit olduğunu kanıtlayarak [[pi sayısı|pi değerinin]] 3 +l/7 ve 3 +10/71 arasında bulunduğunu göstermiştir. Başka bir deyişle bu formülleri suyun [[hacim]] kullanma esnasında alabileceği [[özkütle]] [[çap]]ıdır.

=== Matematik ===
Arşimet parlak matematik başarılarından biri de, eğri [[yüzey]]lerin [[alan]]larını bulmak için bazı yöntemler geliştirmesidir. Bir [[parabol]] kesmesini [[dörtgen]]leştirirken sonsuz küçükler hesabına yaklaşmıştır. Sonsuz küçükler hesabı, bir alana tasavvur edilebilecek en küçük parçadan daha da küçük bir parçayı matematiksel olarak ekleyebilmektir. Bu hesabın çok büyük bir tarihi değeri vardır. Sonradan [[Modern matematik|modern matematiğin]] gelişmesinin temelini oluşturmuş, [[Isaac Newton|Newton]] ve [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniz]]'in bulduğu [[diferansiyel denklemler]] ve [[integral]] hesap için iyi bir temel oluşturmuştur.
Arşimet, [[Parabolün Dörtgenleştirilmesi]] adlı kitabında, tüketme metodu ile bir parabol kesmesinin alanının, aynı tabana ve yüksekliğe sahip bir üçgenin alanının 4/3'üne eşit olduğunu ispatlamıştır.

=== Hidrostatik ===
Arşimet, kendi adıyla tanınan “sıvıların dengesi kanununu” da bulmuştur. Suya batırılan bir cismin taşırdığı suyun ağırlığı kadar kendi ağırlığından kaybettiğini fark ederek hamamdan "eureka" (buldum, buldum) diye haykırarak çırıl çıplak dışarı fırlaması, onunla ilgili en çok bilinen bir hikâyedir.
Söylendiğine göre, bir gün Kral [[II Hieron]] yaptırmış olduğu altın tacın içine kuyumcunun gümüş karıştırdığından kuşkulanmış ve bu sorunun çözümünü Arşimet'e havale etmiştir. Bir hayli düşünmüş olmasına rağmen sorunu bir türlü çözemeyen Arşimet, yıkanmak için bir hamama gittiğinde, hamam havuzunun içindeyken ağırlığının azaldığını hissetmiş ve "evreka, evreka" diyerek hamamdan fırlamıştır. Arşimet'in bulduğu şey; su içine daldırılan bir cismin taşırdığı suyun ağırlığı kadar ağırlığını kaybetmesi ve taç için verilen altının taşırdığı su ile tacın taşırdığı su mukayese edilerek sorunun çözülebilmesi idi. Çünkü her maddenin özgül ağırlığı farklı olduğundan aynı ağırlıktaki farklı cisimler farklı hacme sahiptir. Bu nedenle suya batırılan aynı ağırlıktaki iki farklı cisim farklı miktarlarda su taşırırlar.

== Eserleri ==
[[Dosya:Archimedous Panta Sozomena.tif|küçükresim|{{ortala|''Archimēdous Panta sōzomena'', 1615}}]]
Arşimet'in yapıtlarının çoğu Samoslu (Sisam) Konon ve Kireneli Erastosthenes gibi dönemin ünlü matematikçileriyle yazışma biçiminde ve tamamen kuramsal içeriktedir. Yapıtlarının dokuz tanesinin Yunanca asılları günümüze kadar ulaşmıştır. Yapıtları uzun yıllar karanlıkta kalmış; matematiğe katkısı yapıtlarının 8. ya da 9. yüzyılda Arapçaya çevrilmesine kadar gerçekleşememiştir. Örneğin Arşimet'in başka matematikçilere katkı sağlaması amacıyla yazdığı "Yöntem" isimli çok önemli bir eseri 19. yüzyıla kadar karanlıkta kalmıştır.

* '''''Düzlemlerin Dengesi Üzerine (On the Equilibrium of Planes)''''' (2 cilt): Mekaniğin belli başlı prensipleri, geometri metotları ile açıklanır.
* '''''İkinci Derecede Paraboller (Quadrature of the Parabola)'''''
* '''''Küre ve Silindir Yüzeyi Üzerine (On the Sphere and Cylinder)''''' (2 cilt): Bir kürenin bir parçasının alanı, bir dairenin alanı, silindirin alanı ve bu cisimlerin alanlarının karşılaştırılması ile ilgili bilgiler vermiştir.
* '''''Spiraller Üzerine (On Spirals)''''': Arşimet bu eserde spirali tanımlamış, spiralin yarıçap vektörünün uzunlukları ile açılarını incelemiş, vektörün tanjantını hesaplamıştır.
* '''''Konoidler ve Sferoidler Üzerine (On Conoids and Spheroids)'''''
* '''''Yüzen Cisimler Üzerine (On Floating Bodies)''''' (2 cilt): Hidrostatiğin temel prensipleri verilmiştir. 
* '''''Dairenin Ölçülmesi (Measurement of a Circle)'''''
* '''''Kum Hesaplayıcısı (The Sand Reckoner)''''': Arşimet'in sayı sistemleri üzerine yazdığı ve büyük sayıları ifade etmek için oluşturduğu sistemi içerir.
* '''''Mekanik Teoremlerin Yöntemi (The Method of Mechanical Theorems)''''': Ünlü dilbilimci [[Johan Ludvig Heiberg|Heiberg]] tarafından 1906 yılında, [[İstanbul]]'da eski parşömenler arasında (üzeri kazınmış ve sonra yeniden yazılmış olarak) bulunmuştur.

== Ayrıca bakınız ==
;Kavramlar
* [[Arşimet noktası]]
* [[Arşimet prensibi]]
* [[Arşimet spirali]]
* [[Arşimet'in vidası]]
* [[Arşimet dışı geometri]]
;Kişiler
* [[Zhang Heng]]

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

{{Arşimet}}
{{Yunan matematiği}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Arşimet| ]]
[[Kategori:MÖ 287 doğumlular]]
[[Kategori:Sicilya doğumlular]]
[[Kategori:MÖ 212 yılında ölenler]]
[[Kategori:MÖ 3. yüzyılda Yunanlar]]
[[Kategori:MÖ 3. yüzyıl yazarları]]
[[Kategori:Antik Yunan bilim insanları]]
[[Kategori:Antik Yunan mühendisler]]
[[Kategori:Antik Yunan mucitler]]
[[Kategori:Antik Yunan matematikçiler]]
[[Kategori:Antik Yunan fizikçiler]]
[[Kategori:Antik Siraküza]]
[[Kategori:Akışkanlar dinamiği]]
[[Kategori:Cinayet kurbanları]]
[[Kategori:Geometriciler]]
[[Kategori:Siraküza doğumlular]]
[[Kategori:Siraküza'da ölenler]]