Ayasofya sayfasının kaynağını görüntüle

{{Diğer anlamı2|Ayasofya}}
{{İçin|Ayasofya'nın da içinde bulunduğu külliye|Ayasofya Külliyesi}}
{{Yapı bilgi kutusu
|ad               = Ayasofya
|orijinal_ad          = {{Dil|grc-koi|Ἁγία Σοφία|dil_adı=Koini Grekçesi|yön=|çeviri=Agia Sofia}}
|resim                 = Hagia Sophia Mars 2013.jpg
|altyazı               = Ayasofya (Mart 2013)
|eski_ad              =
|diğer_ad              = Kutsal Bilgelik Kilisesi<br />Ayasofya-i Kebîr Câmi-i Şerîfi<ref>{{Web kaynağı
|url                   = https://www.aa.com.tr/tr/ayasofya-camii/ayasofya-camisine-ayasofya-i-kebir-cami-i-serifi-tabelasi-asildi/1920226
|başlık                = Ayasofya Camisi'ne 'Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi' tabelası asıldı
|erişimtarihi          = 24 Temmuz 2020
|tarih                 = 24 Temmuz 2020
|çalışma               =
|yayıncı               = aa.com.tr
|arşivurl              = https://web.archive.org/web/20200723164650/https://www.aa.com.tr/tr/ayasofya-camii/ayasofya-camisine-ayasofya-i-kebir-cami-i-serifi-tabelasi-asildi/1920226
|arşivtarihi           = 23 Temmuz 2020
|ölüurl                = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı
|başlık                = Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ayasofya'yı 'müze' olarak kendisinden alıp 'cami' olarak Diyanet'e bağlayan kararı böyle duyurdu
|url                   = https://www.msn.com/tr-tr/haber/gundem/k%C3%BClt%C3%BCr-ve-turizm-bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1-ayasofyay%C4%B1-m%C3%BCze-olarak-kendisinden-al%C4%B1p-cami-olarak-diyanete-ba%C4%9Flayan-karar%C4%B1-b%C3%B6yle-duyurdu/ar-BB16AycF
|tarih                 = 10 Temmuz 2020
|arşivurl = https://web.archive.org/web/20200712213143/https://www.msn.com/tr-tr/haber/gundem/k%C3%BClt%C3%BCr-ve-turizm-bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1-ayasofyay%C4%B1-m%C3%BCze-olarak-kendisinden-al%C4%B1p-cami-olarak-diyanete-ba%C4%9Flayan-karar%C4%B1-b%C3%B6yle-duyurdu/ar-BB16AycF
|arşivtarihi           = 12 Temmuz 2020
|erişimtarihi          = 25 Temmuz 2020
|ölüurl                = hayır }}</ref> (Kutsal Büyük Ayasofya Camii)
|yapı_türü             = [[Katedral]] (537-1054)<br>[[Doğu Ortodoks Kilisesi|Ortodoks]] katedrali (1054-1204)<br>[[Katolik Kilisesi|Katolik]] katedrali (1204-1261)<br>Ortodoks katedrali (1261-1453)<br>[[Cami]] (1453-1934){{Efn|1930 yılında ziyarete, 1931 yılından itibaren müzeye dönüştürüldüğü 1935 yılına kadar ibadete kapatılmıştır.}}<br> [[Müze]] (1935-2020)<br>Cami<!--Bağlantı kodu eklemeyiniz çünkü daha önce girildi.--> (2020-2024)<br>Cami ve müze (2024-günümüz)<ref name="Yeni Asya">{{Web kaynağı|url=https://www.yeniasya.com.tr/gundem/ayasofya-da-muze-kararini-kim-verdi_592969|başlık=Ayasofya'da müze kararını kim verdi?|erişimtarihi=10 Eylül 2024|çalışma=[[Yeni Asya]] |arşivurl=https://web.archive.org/web/20240910230527/https://www.yeniasya.com.tr/gundem/ayasofya-da-muze-kararini-kim-verdi_592969|arşivtarihi=10 Eylül 2024|ölüurl=hayır}}</ref><br>
|mimari_tarz = 
|yapı_sistemi = 
|konum = [[Fatih]], [[İstanbul]], [[Türkiye]]
|sahibi = 
|başlama = {{Açılış tarihi ve yaşı|532|df=yes}}
|tamamlanma = {{Açılış tarihi ve yaşı|537|df=yes}}<ref name="1001 Buildings">{{Kitap kaynağı |editör-ilk=Mark |editör-son=Irving |başlık=1001 Buildings You Must See Before You Die |erişimtarihi=30 Ekim 2009 |yıl=2004 |yayımcı=Barrons Educational Series |dil=İngilizce |id=ISBN 978-0-7893-1564-9 |sayfa=39}}</ref>
|yıkılma =
|yükseklik = 55,60 m (kubbe yüksekliği)
|genişlik =
|diğer ölçüleri =
|zemin_alanı =
|baş_müteahhit =
|mimar = [[İsidoros (matematikçi)|Miletli İsidoros]]<br>[[Anthemios (matematikçi)|Trallesli Anthemios]]<!--Mimar Sinan, yapının MİMARI DEĞİL, restore edicisidir!--->
|yapı_mühendisi =
|inşaat_mühendisi =
|diğer_tasarımcılar =
|modül =
{{Belirleme listesi bilgi kutusu |embed=yes |belirleme1=WHS |belirleme1_tür=Kültürel |belirleme1_parçası=[[İstanbul'un Tarihî Alanları]] |belirleme1_kriter=i, ii, iii, iv |belirleme1_tarih=1985 <small>(9. oturum)</small> |belirleme1_sayı=[http://whc.unesco.org/en/list/356 356] |belirleme1_boş1ad=Ülke |belirleme1_boş1değer={{TUR}} |belirleme1_boş2ad=Bölge |belirleme1_boş2değer=[[Avrupa'daki Dünya Mirasları|Avrupa ve Asya]]}}
|resmî_site={{URL|ayasofyacamii.gov.tr}}
}}
'''Ayasofya''' (anlamı: [[Hristiyanlıkta İsa|Kutsal Bilgelik]]), resmî adıyla '''Ayasofya-i Kebîr Câmi-i Şerîfi''', [[İstanbul]]'un [[Fatih]] ilçesinde [[kilise]]den [[Camiye çevrilen kiliseler listesi|çevrilmiş]] bir [[cami]]dir. [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] İmparatoru [[I. Justinianus]] tarafından, 532-537 yılları arasında inşa ettirilmiş [[bazilika]] planlı bir [[patrik]] katedrali olmuştur. 1453 yılında [[İstanbul'un Fethi|İstanbul'un Osmanlılar tarafından fethedilmesinden]] sonra [[II. Mehmed]] tarafından camiye dönüştürülmüştür. [[Mustafa Kemal Atatürk]] tarafından 1934 yılında yayımlanan kararname ile tadilat çalışmasına alınmış, 1935 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile müzeye dönüştürülme kararı alınıp müzeye dönüştürülmüş, kazı ve tadilat çalışmaları başlatılmış ve 1935'ten 2020'ye kadar müze olarak hizmet vermiştir. 2020'de tekrar camiye çevrilmiş, 2024'te ise caminin üst katı bir müze olarak hizmet vermeye başlamıştır.

Ayasofya, mimari bakımdan merkezî planı birleştiren [[kubbe]]li bazilika tipinde bir yapı olup kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle [[mimarlık]] tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak ele alınır. [[Türkiye'de Hristiyanlık|Hristiyanlar]] için hem sembolik hem de eksen olma anlamının yanında, turistik ve ruhsal bir çekim merkezidir.

''Ayasofya'' adındaki "Aya" sözcüğü "kutsal" anlamına gelir. "[[Sofya (bilgelik)|Sofya]]" sözcüğü ise [[Grekçe]]de "bilgelik" anlamındaki ''sophos'' sözcüğünden gelir. Dolayısıyla "Aya Sofya" adı, [[İsa|Nasıralı İsa]]'ya atfen "Kutsal Bilgelik" ya da "İlahî Bilgelik" anlamına gelmekte olup [[Hristiyan ilahiyatı]]nda [[Tanrı]]'nın üç niteliğinden biri sayılır.<ref name="CurtaHolt2016">{{Kitap kaynağı |soyadı1=Curta |ad1=Florin |soyadı2=Holt |ad2=Andrew |başlık=Great Events in Religion: An Encyclopedia of Pivotal Events in Religious History [3 volumes] |tarih=2016 |yayıncı=ABC-CLIO |isbn=978-1-61069-566-4 |sayfa=299 |dil=İngilizce|alıntı=''Hagia Sophia was consecrated on December 27, 537, five years after construction had begun. The church was dedicated to the Wisdom of God, referring to the Logos (the second entity of the Trinity) or, alternatively, Christ as the Logos incarnate.'' ("Ayasofya, inşaatın başlamasından beş yıl sonra, 27 Aralık 537'de takdis edildi. Kilise, [[Logos]]'a ([[Teslis|Üçlü Birlik]]'in ikinci varlığı) veya alternatif olarak Logos'un [[Enkarnasyon (Hristiyanlık)|vücut bulmuş hâli]] olarak [[İsa|Mesih]]'e atfen Tanrı'nın Bilgeliğine adanmıştı.")}}</ref><ref name="Heyet">Ayasofya-Müzeler Rehberi, H. Veli Yenisoğancı, L. Suat Kongaz, Ali Kılıçkaya, Saadet Barutçu, Süleyman Eskalen, Müjgan Harmankaya, Nilay Yılmaz, Tahsin Aydoğmuş, Ozan Sağdıç, Ankara, ISBN 975-387-042-6</ref> [[İsidoros (matematikçi)|Miletli İsidoros]] ve [[Anthemios (matematikçi)|Trallesli Antemius]]'un<ref name="1001 Buildings"/><ref name="BrA">{{Web kaynağı |url=http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2966 |başlık=Archnet/Hagia Sophia |erişimtarihi=25 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090105062813/http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2966 |arşivtarihi=5 Ocak 2009 |ölüurl=evet }}</ref> yönettiği Ayasofya'nın inşaatında yaklaşık 10.000 işçinin çalıştığı ve İmparator [[I. Justinianus]]'un bu iş için büyük bir servet harcadığı belirtilir.<ref>"Justinian also rebuilt the Church of Hagia Sophia (which cost 20,000 pounds of gold)" P. Heather, The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians, 283</ref> Bu çok eski binanın bir özelliği; yapımında kullanılan bazı sütun, kapı ve taşların binadan daha eski yapı ve tapınaklardan getirilmiş olmasıdır.

[[Bizans İmparatorluğu]] döneminde Ayasofya, büyük bir "kutsal emanetler" zenginliğine sahipti. Bu emanetlerden biri de 15 metre yüksekliğindeki gümüş [[ikonostasis]] idi. [[Konstantinopolis]] [[Patrik|Patriği]]'nin kilisesi ve [[Doğu Ortodoks Kilisesi]]'nin 1000 yıl boyunca merkezi olan Ayasofya, 1054 yılında Patrik [[I. Mihail (Konstantinopolis patriği)|I. Mihail]]'in [[Papa]] [[IX. Leo]] tarafından [[aforoz]] edilmesine şahitlik etmiş olup bu olay, genel olarak "Schisma"nın yani [[Hristiyanlık tarihi]]ndeki en önemli olaylardan biri olan [[Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılması]]nın başlangıcı sayılır.

1453 yılında [[kilise]], [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] padişahı [[II. Mehmed]] tarafından camiye dönüştürüldükten sonra [[mozaik]]lerinden insan figürleri içerenler tahrip edilmemiş (içermeyenlerse olduğu gibi bırakılmıştır), yalnızca ince bir sıvayla kaplanmış ve yüzyıllarca sıva altında kalan mozaikler, bu sayede doğal ve yapay tahribattan kurtulabilmiştir. [[Cami]], müzeye dönüştürülürken sıvaların bir kısmı çıkarılmış ve mozaikler yine gün ışığına çıkarılmıştır. Günümüzde görülen Ayasofya binası, aslında aynı yere üçüncü kez inşa edilen kilise olduğundan "Üçüncü Ayasofya" olarak da bilinir. İlk iki kilise isyanlar sırasında yıkılmıştır. Döneminin en geniş kubbesi olan Ayasofya'nın merkezî kubbesi, [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] döneminde bir kez (7 Mayıs 558 tarihinde) çökmüş, Ayasofya’nın doğu tarafı da 558 yılında çöktü. Miletoslu İsidoros tarafından onarılan kubbeye dışarıdan payandalarla desteklenen alçak bir kasnak eklendi, kubbe kırk pencereyle hafifletildi ve yüksekliği artırıldı.

== Tarihçe ==
=== Birinci Ayasofya ===
[[Dosya:Istanbul.Hagia Sophia008.jpg|küçükresim|upright=1.14|sol|İkinci Ayasofya kalıntıları. Giriş merdiveni, portik kalıntıları ve vaktiyle cepheyi süsleyen iki mermer blok.]]
Ayasofya Kilisesi'nin inşaatı [[Hristiyanlık|Hristiyanlığı]] imparatorluğun resmî dini ilan eden Roma imparatoru [[I. Konstantin]] tarafından başlattırılmıştır. 337 ile 361 yılları arasında tahtta olan Büyük Konstantin'in oğlu [[II. Constantius]] tarafından tamamlanmış ve Ayasofya Kilisesi'nin açılışı 15 Şubat 360'ta II. Constantius tarafından gerçekleştirilmiştir. Socrates Scholasticus'un kayıtlarından gümüş kaplı perdelerle süslü ilk Ayasofya'nın [[Artemis]] Tapınağı üzerine inşa edilmiş olduğu öğrenilir.<ref name="Heyet" />

Adı "Büyük Kilise" anlamına gelen ilk Ayasofya Kilisesi'nin adı [[Latince]]de ''Magna Ecclesia'' ve [[Grekçe]]de ''Megálē Ekklēsíā'' (Μεγάλη Ἐκκλησία) idi.<ref name="Heyet" /> Eski bir [[tapınak]] üzerine inşa edildiği belirtilen bu yapıdan günümüze ulaşan bir kalıntı yoktur.

Birinci Ayasofya, binanın inşası tamamlanana dek bir katedral niteliğinde işlev gören [[Aya İrini|Aya İrini Kilisesi]]'nin vaktiyle yakınında yer alan imparatorluk [[saray]]ının yakınına (geçmişte müze alanının kuzey kısmındaki, yeni tuvaletlere yakın olan, ziyarete kapalı kısım) inşa edilmişti. Her iki kilise de [[Bizans İmparatorluğu]]'nun iki ana kilisesi olarak faaliyet göstermişlerdir.

Birinci Ayasofya, geleneksel Latin mimarisi stilindeki bir sütunlu [[bazilika]] olup çatısı ahşaptı ve önünde bir [[avlu|atrium]] yer almaktaydı. Bu ilk Ayasofya bile olağanüstü bir yapıydı. 20 Haziran 404'te [[Konstantinopolis]] Patriği Aziz [[İoannis Hrisostomos]]'un İmparator [[Arcadius]]'un eşi İmparatoriçe [[Aelia Eudoksia]] ile çatışmasından dolayı sürgüne gönderilmesinin ardından çıkan isyanlar sırasında bu ilk kilise yakılarak büyük ölçüde tahrip olmuştur.

=== İkinci Ayasofya ===
[[Dosya:Istanbul.Hagia Sophia009.jpg|küçükresim|Üstteki mermer bloklardan birinin önden ve yakın plandan görünüşü. Bloktaki kabartmada 12 havariyi temsilen yapılmış 12 kuzudan bazıları ve [[yaşam ağacı]] sembolü görülür.]]
İlk kilisenin isyanlar sırasında yakılıp yıkılmasından sonra, imparator [[II. Theodosius]] bugünkü Ayasofya'nın bulunduğu yere ikinci bir kilisenin inşa edilmesi emrini vermiş ve İkinci Ayasofya'nın açılışı onun zamanında, 10 Ekim 415'te gerçekleşmiştir.<ref name="REVAK">Estambul, REVAK, İstanbul, ISBN 975-6671-04-1</ref> Mimar Rufinos tarafından inşa edilen bu İkinci Ayasofya da yine [[bazilika]] planlı, ahşap çatılı ve beş [[nef]]liydi. İkinci Ayasofya'nın 381'de İkinci [[Ekümenik konsil]] olan [[Birinci Konstantinopolis Konsili|Birinci İstanbul Konsili]]'ne [[Aya İrini]] ile birlikte ev sahipliği yaptığı sanılır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.newsfinder.org/site/more/hagia_sophia/ |başlık=Newsfinder/Hagia Sophia |erişimtarihi=25 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080905134926/http://www.newsfinder.org/site/more/hagia_sophia/ |arşivtarihi=5 Eylül 2008 |ölüurl=evet }}</ref> Bu yapı 13-14 Ocak 532'de [[Nika Ayaklanması]] sırasında yakılıp yıkılmıştır.<ref name="BrA"/><ref name="Türkiye Müzeleri">{{Kitap kaynağı |son=Önder |ilk=Mehmet |başlık=Türkiye Müzeleri |yayımcı=Türkiye İş Bankası |yer=Ankara |yıl=1999 |ilkyayıntarihi= |erişimtarihi=4 Mart 2010 |isbn=975-458-044-8 |sayfalar=195}}</ref>

1935'te binanın batı avlusunda (bugünkü giriş kısmında) [[Alman Arkeoloji Enstitüsü]]nden [[Alfons Maria Schneider]] tarafından yürütülen kazılarda bu İkinci Ayasofya'ya ait birçok buluntu ele geçirilmiştir. Günümüzde Ayasofya'nın ana girişinin yanında ve bahçede görülebilen bu buluntular, portik kalıntıları, sütunlar, başlıklar, bazıları [[kabartma]]larla işlenmiş [[mermer]] bloklardır. Bunların vaktiyle binanın cephe kısmını süsleyen üçgen [[Alınlık|alınlığın]] parçaları olduğu saptanmıştır. Binanın cephesini süsleyen bir bloktaki kuzu [[kabartma]]ları 12 [[havari]]yi temsilen yapılmıştır. Ayrıca kazılar, İkinci Ayasofya'nın zemininin Üçüncü Ayasofya'nın zemininden iki metre daha aşağı bir düzeyde bulunduğunu ortaya koymuştur. İkinci Ayasofya'nın uzunluğu bilinmemekteyse de genişliğinin 60&nbsp;m olduğu sanılır.<ref name="Heyet" />(Günümüzde, Üçüncü Ayasofya'nın ana girişinin yanında yer alan İkinci Ayasofya'ya ait cephe merdiveni basamaklarının yaslandığı zemin, kazılar sayesinde görülebilir durumdadır. Kazılara şimdiki binada çökmelere sebep olabileceğinden devam edilmemiştir.)

=== Üçüncü Ayasofya ===
==== Yapımı ====
[[Dosya:Hagia-Sophia-Laengsschnitt.jpg|küçükresim|sol|upright=1.27|Bizans dönemindeki Ayasofya’nın kesiti]]
İkinci Ayasofya'nın 23 Şubat 532'de yıkımından birkaç gün sonra imparator [[I. Justinianus]] öncekinden tümüyle farklı, daha büyük ve kendisinden önce gelen [[imparator]]ların yaptırdıkları kiliselerden çok daha muhteşem bir kilise inşa ettirmeye karar verdi. Justinianus bu işi yapacak [[mimar]]lar olarak fizikçi [[İsidoros (matematikçi)|Miletli İsidoros]] ile matematikçi [[Anthemios (matematikçi)|Trallesli Anthemius]]’u görevlendirdi. Bir efsaneye göre, Justinianus inşa ettireceği kiliseye ilişkin hazırlanan taslakların hiçbirini beğenmez. Bir gece İsidoros taslak hazırlamaya çalışırken uyuyakalır. Sabah uyandığında Ayasofya’nın hazırlanmış bir planını önünde bulur. Justinianus bu planı mükemmel bulur ve Ayasofya’nın buna göre inşa edilmesini emreder. Bir başka efsaneye göre de İsodoros bu planı rüyasında görmüş ve planı rüyasında gördüğü şekilde çizmiştir. (Anthemius daha inşaatın ilk yılında öldüğünden işi İsidoros sürdürmüştür). İnşa, Bizanslı tarihçi [[Prokopius (tarihçi)|Prokopius]]’un ''Justinian'ın binaları'' ({{Dil|el|Περί Κτισμάτων|dil_adı=e}}, {{Dil|la|De Aedificiis|dil_adı=e}}, "Binalar Üzerine"), adlı eserinde betimlenir.

İnşaatta kullanılacak malzemeleri üretmek yerine imparatorluk topraklarında yer alan yapı ve tapınaklardaki yontulmuş hazır malzemelerden yararlanmak yoluna gidilmiştir. Bu yöntem, Ayasofya'nın inşa süresinin çok kısa olmasını sağlayan etkenlerden biri olarak kabul edilebilir. Böylece binanın yapımında [[Efes]]'teki [[Artemis Tapınağı]]'ndan, Mısır'daki Güneş Tapınağı'ndan ([[Heliopolis]]), [[Lübnan]]’daki [[Baalbek|Baalbek Tapınağı]]'ndan ve daha birçok tapınaktan getirtilen sütunlar kullanılmıştır. Bu sütunların altıncı [[yüzyıl]] imkânlarıyla nasıl taşındığı bilinmez. Kaplama ve sütunlarda kullanılan renkli taşlardan kırmızı porfir [[Mısır]], yeşil porfir [[Yunanistan]], beyaz [[Prokonnesos mermeri|mermer]] [[Marmara Adası]], sarı taş [[Suriye]] ve kara taş [[İstanbul]] kökenlidir. Ayrıca Anadolu’nun çeşitli yörelerinden gelen taşlar kullanılmıştır.<ref name="ak" /> İnşaatta on binden fazla kişinin çalıştığı belirtilir. İnşaat sonunda Ayasofya Kilisesi günümüzdeki hâlini almıştır.
[[Dosya:Constantinople center.svg|küçükresim|Bizans döneminde kent merkezindeki önemli yapıların konumları|upright=1.09]]
Mimaride yeni bir anlayışı gösteren bu kilise yapılır yapılmaz derhal mimarinin baş eserlerinden biri olarak kabul edildi. Mimarın böylesine büyük bir açık mekânı sağlayabilecek devasa bir kubbeyi inşa edebilmede [[İskenderiyeli Heron]]’un teorilerinden yararlanmış olması mümkündür.

23 Aralık 532’de başlanan yapım çalışması 27 Aralık 537’de tamamlandı. Kilisenin açılışını İmparator Justinianus ve [[Patrik]] Eutychius büyük bir törenle birlikte yaptılar. Ayasofya, o zamana kadar en büyük yapı olarak kabul edilen [[Kudüs Tapınağı|Süleyman’ın Tapınağı]]’ndan daha büyük olduğundan İmparator [[I. Justinianus]] (Jüstinyen) halka yaptığı açılış konuşmasında "Ey Süleyman! Seni yendim" demiştir.<ref>[http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:cj9cSqTurIsJ:stpetersnorthwales.org/confirmation/Fourth-Century-10-2-08.doc+justinian+salomon+sophia&cd=4&hl=tr&ct=clnk&gl=tr The Christian Empire: 313-476]</ref> Kilisenin ilk [[mozaik]]lerinin yapımı 565 ile 578 yılları arasında tahtta olan II. Jüstinyen döneminde tamamlanabilmiştir. Kubbe, pencerelerinden sızan ışıkların duvarlardaki mozaiklerde oluşturdukları ışık oyunları dahiyane mimariyle birleşerek izleyicilere büyüleyici bir atmosfer verir. Ayasofya, İstanbul'a gelen yabancılar üzerinde öylesine büyüleyici, derin bir etki bırakmıştır ki Bizans döneminde yaşayanlar, Ayasofya'yı "dünyada tek" ("singulariter in mundo") olarak nitelemişlerdir.

==== Yapım sonrası ====
[[Dosya:Hagia Sophia Bell.jpg|küçükresim|sol|upright=1.15|Esliha (silahlar) Müzesi’nde sergilenen Ayasofya çanı. ([[Abdullah Biraderler]], 1880-1893)]]
Fakat yapılışından kısa bir süre sonra, [[553 Gölcük depremi|553 Gölcük]] ve [[557 Konstantinopolis depremi|557 İstanbul]] [[deprem]]lerinde ana kubbe ile doğu [[yarım kubbe]]sinde çatlaklar belirdi. 7 Mayıs 558 depreminde ise ana kubbe tümüyle çöktü<ref name="ak" /><ref name="REVAK" /> ve ilk ''[[ambon]]'', ''[[siboryum]]'' ve ''[[sunak]]'' da ezilerek yok oldu. İmparator derhal [[Restorasyon (onarım)|restorasyon]] çalışmasını başlattı ve bu çalışmanın başına [[İsidoros (matematikçi)|Miletli İsidoros]]’un yeğeni genç İsidorus’u getirdi. Depremden ders alınarak bu kez yeniden çökmemesi için kubbenin yapımında hafif malzeme kullanıldı ve kubbe eskisine kıyasla 6,25&nbsp;m daha yükseğe yapıldı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haghiasophia-istanbul-turkey |başlık=Emporis: Haghia Sophia |erişimtarihi=25 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070930175607/http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haghiasophia-istanbul-turkey |arşivtarihi=30 Eylül 2007 |ölüurl=hayır }}</ref> Restorasyon çalışması 562 yılında tamamlandı.

Yüzyıllarca [[Konstantinopolis]] [[Doğu Ortodoks Kilisesi|Doğu Ortodoks]] patriğinin merkezi olan Ayasofya aynı zamanda Bizans’ın taç giyme törenleri gibi imparatorluk törenlerine ev sahipliği yapmıştır. İmparator [[VII. Konstantinos]] "Törenler Kitabı" (''De caerimoniis aulae Byzantinae'') adlı kitabında Ayasofya'da yapılan [[imparator]] ve [[patrik]] tarafından düzenlenen törenleri tüm ayrıntılarıyla anlatır. Ayasofya, ayrıca günahkarlar için de bir sığınma yeri olmuştur.

Ayasofya'nın daha sonra uğradığı tahribatlar arasında 859 yangını, bir yarım kubbesinin düşmesine neden olan 869 depremi ve ana kubbesinde hasara yol açan 989 depremi sayılabilir. 989 depreminden sonra imparator II. Basil, kubbeyi Agine ve [[Ani (antik kent)|Ani]]'deki büyük kiliseleri inşa eden [[Ermeniler|Ermeni]] mimar Trdat'a tamir ettirmiştir.<ref>Lynn Jones. Between Islam and Byzantium, Agh'tamar and the visual construction of medieval Armenian Rulership. Ashgate Publishing Limited, 2007, 98.</ref> Trdat kubbenin bir kısmını ve batı kemerini onarmış ve kilise 6 yıl süren onarım çalışmasından sonra 994'te yeniden halka açılmıştır.

==== Latin istilası dönemi ====
[[Dosya:Henricus Dandolo grób RB1.jpg|küçükresim|Latin İstilası esnasında [[Venedik doçeleri listesi|Venedik Doçu]] Enrico Dandolo anısına konulan sembolik yazıt]]
[[Dördüncü Haçlı Seferi]] sırasında, [[Venedik Cumhuriyeti]]'nin âmâ Doçu [[Enrico Dandolo]] komutasındaki [[Haçlı Seferleri|Haçlılar]] İstanbul'u ele geçirip Ayasofya'yı yağmalamışlardır. Bu olay Bizanslı tarihçi [[Nikitas Honiatis]]'in kaleminden ayrıntılı olarak öğrenilir.

Kiliseden aralarında [[İsa]]'nın mezar taşından bir parça, İsa'nın sarıldığı bez olan [[Torino Kefeni|torino kefeni]], [[Meryem]]'in sütü ve [[aziz]]lerin kemikleri gibi birçok kutsal emanet ile altın ve gümüşten yapılma değerli eşyalar çalındı, kapılardaki altınlar bile sökülerek batı kiliselerine götürüldü şeklinde anlatılır. [[Latin İmparatorluğu|Latin İstilası]] (1204-1261) olarak anılan bu dönemde Ayasofya, Roma [[Katolik Kilisesi]]'ne bağlı bir [[katedral]]e dönüştürülmüştür. 16 Mayıs 1204 tarihinde [[Latin imparatorları listesi|Latin imparatoru]] [[I. Baudouin (Latin imparatoru)|I. Baudouin]] imparatorluk tacını Ayasofya'da giymiştir.

Enrico Dandolo adına konan mezar taşı Ayasofya'nın üst galerisindedir. Gaspare ve Giuseppe Fossati tarafından gerçekleştirilen 1847-1849 restorasyonu sırasında mezarın gerçek bir mezar olmadığı Enrico Dandolo anısına bir sembolik plaket olarak konulduğu ortaya çıkmıştır.

==== Son Bizans dönemi ====
Ayasofya 1261'de tekrar Bizanslıların kontrolüne geçtiğinde harap, virane ve yıkılmaya yüz tutmuş bir durumdaydı. 1317'de imparator [[II. Andronikos]] finansmanını ölen eşi [[Montferratlı İrini|İrini]]'nin mirasından karşılayarak binanın kuzey ve doğu kısımlarına 4 adet istinat duvarı ([[Orta Çağ Yunancası]]: Πυραμὶδας ''Piramídas'') ekletti.<ref name="it">Santa Sofia REVAK, 2002, İstanbul, IBSN975-6671-01-7</ref><ref name="Müller">{{Kitap kaynağı|ilk= Wolfgang |son=Müller-Wiener |yazarlink=Wolfgang Müller-Wiener |başlık=Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh |yayıncı=Wasmuth |yer=Tübingen |yıl=1977 |id=ISBN 978-3-8030-1022-3 |dil=Almanca |sayfa=91}}</ref> 1344 depreminde kubbede yeni çatlaklar belirdi ve 19 Mayıs 1346'da binanın çeşitli kısımları çöktü. Bu olaydan sonra kilise, 1354'te Astras ve Peralta adlı mimarların [[Restorasyon (onarım)|restorasyon]] çalışmasının başlamasına kadar kapalı kaldı.<ref name="it" />

=== Cami dönemi ===
[[Dosya:Istanbul - Pascal Sebah (1823-1886) - Vue de Constantinoples - 5 Mosquée de Sainte Sophie - 1880s.jpg|küçükresim|sol|Ayasofya’nın 1880’lerdeki görünümü (Pascal Sebah, 1823-1886)]]
{{Çoklu resim
| align = right
| direction = horizantal
| image1 = Inside of Hagia Sophia 1 (cropped).jpg
| width1 = 120
| image2 = Inside of Hagia Sophia 2 (cropped).jpg
| width2 = 120
| image3 = Inside of Hagia Sophia 3 (cropped).jpg
| width3 = 120
| footer = Ayasofya'nın 1894 yılına ait fotoğrafları
}}
{{Çoklu resim
| align = right
| direction = horizantal
| image1 = The Americana - a universal reference library, comprising the arts and sciences, literature, history, biograhy, geography, commerce, etc., of the world (1903) (14587060539).jpg
| width1 = 120
| image2 = Architecture for general students (1874) (14598420440).jpg
| width2 = 120
| image3 = 1912. Искры №37 001.jpg
| width3 = 120
| footer = Ayasofya’nın fotoğraf ve illüstrasyonları
}}
İstanbul'un 1453'te [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] [[Osmanlı Türkleri|Türkler]]i tarafından fethinden sonra, fethin sembolü olarak, derhal Ayasofya Kilisesi camiye dönüştürülmüştür. O sıralarda Ayasofya harap bir haldeydi. Bu durumu [[Córdoba, İspanya|Kordoba]] soylusu Pero Tafur<ref>Pero Tafur, Travels and Adventures, trans. M. Letts (London, 1926), 138 - 148;</ref> ve Florentine Cristoforo Buondelmonti<ref>G. Gerola, "Le vedute di Costantinopoli di Cristoforo Buondemonti," SBN 3 (1931): 247 - 279.</ref> gibi Batılı ziyaretçilerce betimlenir. Ayasofya'ya özel bir önem veren [[II. Mehmed|Fatih Sultan Mehmed]] kilisenin derhal temizlenip [[cami]]ye çevrilmesini emretti, fakat adını değiştirmedi. İlk [[minare]]si onun döneminde inşa edilmiştir. Osmanlılar bu tür yapılarda taş kullanmayı tercih etmekle birlikte minarenin hızla inşa edilebilmesi amacıyla bu minare [[tuğla]]dan yapılmıştır. Minarelerden biri de sultan [[II. Bayezid]] tarafından eklenmiştir. 16. yüzyılda [[I. Süleyman|Kanuni Sultan Süleyman]] fethettiği [[Macaristan]]'daki bir kiliseden Ayasofya'ya iki dev kandil getirtmiştir ki, günümüzde bu kandiller [[mihrap|mihrabın]] iki yanında yer alırlar.

[[II. Selim]] döneminde (1566-1574) yorgunluk ya da dayanıksızlık belirtileri gösterdiğinde, bina, dünyanın ilk deprem mühendislerinden biri sayılan Osmanlı baş mimarı [[Mimar Sinan]] tarafından eklenen dış istinat yapılarıyla (payanda) takviye edilerek son derece sağlamlaştırılmıştır.<ref>Mungan, I. (2004). [http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=6j5nuvAd44QC&oi=fnd&pg=PA383&dq=Sinan+earthquake+%22Hagia+Sophia%22&ots=HFASNZ8r-P&sig=zS-hO7E6RtwfhN55LGn6ulpRIE0#PPA383,M1. Hagia Sophia and Mimar Sinan] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110823154854/http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=6j5nuvAd44QC&oi=fnd&pg=PA383&dq=Sinan+earthquake+%22Hagia+Sophia%22&ots=HFASNZ8r-P&sig=zS-hO7E6RtwfhN55LGn6ulpRIE0#PPA383,M1.|tarih=23 Ağustos 2011}}. Mungan & Wittek (eds); Taylor & Francis Group, London. pp.383 - 384. ISBN 90-5809-642-4.</ref> Günümüzde binanın dört tarafındaki toplam 24 payandanın bir kısmı [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] dönemine, bir kısmı [[Bizans İmparatorluğu|Doğu Roma İmparatorluğu]] dönemine aittir. Bu istinat yapılarıyla birlikte, Sinan ayrıca, kubbeyi taşıyan payeler ile yan duvarlar arasındaki boşlukları kemerler ile besleyerek kubbeyi iyice sağlamlaştırmış ve binaya iki geniş minare (batı kısmına), hünkar mahfili eklemiştir (1577).<ref name="REVAK" />

Ayasofya binasının içine Osmanlı döneminde eklenen diğer yapılar arasında mermerden [[minber]], hünkar mahfiline açılan galeri, [[müezzin]] mahfili (mevlid balkonu), vaaz kürsüsü sayılabilir. [[III. Murad]] [[Bergama]]'da bulunmuş, [[Helenistik Dönem]]den kalma (MÖ IV. yüzyıl), [[kaymak taşı]]ndan yapılma iki küpü Ayasofya'nın ana nefine (ana salon) yerleştirmiştir. [[I. Mahmud]] 1739'da binanın restore edilmesini emretti ve bir kütüphane ile binanın yanına (bahçesine) bir [[medrese]], bir [[imaret]]hane ve bir [[şadırvan]] ekletti. Böylece Ayasofya binası, civarındaki yapılarla birlikte bir [[Ayasofya Külliyesi|külliyeye]] dönüştü. Bu dönemde ayrıca yeni bir sultan galerisi ve yeni bir [[mihrap]] yapıldı.

Ayasofya'nın Osmanlı dönemindeki en ünlü restorasyonlarından biri sultan [[Abdülmecid]]’in emriyle [[Gaspare Fossati]] ile kardeşi Giuseppe Fossati’nin nezaretinde 1847 ile 1849 yılları arasında yapılmıştır.<ref name="it" /> Fossati kardeşler, [[kubbe]], [[tonoz]] ve sütunları sağlamlaştırdı ve binanın iç ve dış dekorasyonunu yeniden elden geçirdi. Üst kattaki galeri mozaiklerinin bir kısmı temizlendi, çok tahrip olanları ise sıvayla kaplandı ve altta kalan mozaik motifleri bu sıva üzerine resmedildi. Işıklandırma sistemini sağlayan yağ lambası avizeleri yenilendi. [[Kazasker]] Mustafa İzzed Efendi'nin (1801-1877) eseri olan; [[Allah]], [[Muhammed]], [[Dört Halife]] ve Halife [[Ali]]’nin oğulları [[Hasan bin Ali|Hasan]] ve [[Hüseyin]]’in isimlerinin [[Kaligrafi|hat sanatı]]yla yazılı olduğu yuvarlak dev tablolar yenilenip sütunlara asıldı. Ayasofya’nın dışına yeni bir [[medrese]] ve [[muvakkithane]] inşa edildi. Minareler aynı boya getirildi. Bu restorasyon çalışması bittiğinde Ayasofya Camii 13 Temmuz 1849'da gerçekleştirilen bir törenle yeniden halka açıldı.

=== Müze dönemi ===
{{Çoklu resim
| align = right
| direction = vertical
| image1 = "The girl and the cat" (Hagia Sophia) (8291188112).jpg
| width1 = 200
| image2 = 20180114 HagiaSophia 7537 (39449700734).jpg
| width2 = 200
| image3 = Ayasofya (5781290982).jpg
| width3 = 200
| footer = Ayasofya'nın -müze hâliyken- içi
}}

1930 ile 1935 yılları arasında restorasyon çalışmaları nedeniyle halka kapatılan Ayasofya’da [[Mustafa Kemal Atatürk]]’ün emriyle bir dizi çalışmalar yapıldı. Bu çalışmalar arasında çeşitli restorasyonlar, kubbenin demir kuşak ile çevrilmesi ve mozaiklerin ortaya çıkarılıp temizlenmesi sayılabilir. Restorasyon sırasında Ayasofya’nın, "yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin laiklik ilkesi doğrultusunda yapılış amacı olan kiliseye tekrar çevrilmesi konusunda fikirler ortaya atılmışsa da bölgede yaşayan Hristiyan sayısının çok az olmasından dolayı oluşan talep yetersizliği, bölgede bu denli muhteşem bir kiliseye karşı yapılabilecek muhtemel provokasyonlar ve mimarinin tarihî önemi göz önüne alınarak" [[Bakanlar Kurulu (Türkiye)|Bakanlar Kurulunun]] 24 Kasım 1934<ref name="Müzeler">{{Ansiklopedi kaynağı |son= |ilk= |bölüm=Türkiye |ansiklopedi=Museums of the World |yayımcı= |yer=Münih |yıl=2008 |editör1-ad=Nikolaus |editör1-soyadı=Himmler |editör2-ad=Ruth |editör2-soyadı=Lochar |editör3-ad=Hildegard |editör3-soyadı=Toma |cilt=1 |sayfalar=690-695|erişimtarihi=4 Mart 2010}}</ref> tarih ve 7/1589 sayılı kararıyla [[müze]]ye çevrilmiştir. 1 Şubat 1935'te ziyarete açılan müzeyi Atatürk, 6 Şubat 1935 tarihinde ziyaret etmiştir.<ref name="Heyet" /> Yüzyıllar sonra mermer zemindeki halıların kaldırılmasıyla zemin döşemesi, insan figürlü mozaikleri örten sıvanın kaldırılmasıyla da mozaikler tekrar gün ışığına çıkarılmıştır. Yapı 19 Kasım 1936’da tapuya resmen "Ayasofyayı Kebir Camii Şerifi" adıyla kaydedilmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://teyit.org/ayasofyanin-ataturk-doneminde-tapuya-cami-olarak-kaydedildigi-iddiasi/ |başlık=Ayasofya’nın Atatürk döneminde tapuya cami olarak kaydedildiği iddiası |erişimtarihi=27 Temmuz 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200716194803/https://teyit.org/ayasofyanin-ataturk-doneminde-tapuya-cami-olarak-kaydedildigi-iddiasi/ |arşivtarihi=16 Temmuz 2020 |ölüurl=evet }}</ref>

Ayasofya'nın sistemli olarak incelenmesi, [[Restorasyon (onarım)|restorasyon]]u ve temizlenmesi, [[Amerikan Bizans Enstitüsü]]nün 1931'deki ve Dumbarton Oaks Alan Komitesinin 1940'lardaki girişimiyle sağlanmıştır. Bu kapsamda yapılan [[arkeoloji]]k çalışmalar K. J. Conant, W. Emerson, R. L. van Nice, P. A. Underwood, T. Whittemore, E. Hawkins, R. J. Mainstone ve C. Mango tarafından sürdürülmüş ve Ayasofya’nın tarihine, yapısına ve dekorasyonuna ilişkin başarılı sonuçlar elde edilmiştir.<ref name="BrA"/> Ayasofya’daki çalışmalarda bulunmuş diğer isimlerden bazıları A. M. Schneider, F. Dirimtekin ve Prof. A. Çakmak’tır. Bizans Enstitüsü ekibi mozaik arama ve temizleme işleriyle uğraşırken, R. van Nice yönetimindeki bir ekip de binanın, taş taş ölçülerek [[rölöve]]lerini çıkarma çalışmasına girişmiştir. Çalışmalar hâlen çeşitli uluslardan bilim insanlarınca sürdürülür.

<gallery perrow="2" mode="packed">
Dosya:Ayasofya Tapu Senedi.jpg|Türkiye Cumhuriyeti hükûmeti tarafından 19 Kasım 1936'da Ayasofya için çıkarılan tapu senedi
Dosya:Hagia sophia prayer room exterior.jpg|Eski Ayasofya Müzesi'nin Müslüman ibadetine açık bölümü
Dosya:Ayasofya Vakfiyesi 20220224 113855.jpg|[[Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi]]'nde bulunan Ayasofya Vakfiyesi
</gallery>

=== Tekrar cami olması ===
{{Vikikaynak|Sayfa:Resmî Gazete Sayı 31181 Mükerrer.pdf/1|Ayasofya Cumhurbaşkanı Kararı (10 Temmuz 2020)}}
[[Dosya:AyasofyaiKebir.jpg|küçükresim|Tekrar cami olması sonrası asılan tabela.]]
1991 yılında Ayasofya Müzesi'nin bir bölümü cami olarak Müslümanların ibadetine açılmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.turkishjournal.com/2020/07/24/ozal-doneminde-ibadete-acilan-ayasofyada-86-yil-sonra-ilk-defa-toplu-namaz-kilindi/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=24 Temmuz 2022 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200728113737/http://www.turkishjournal.com/2020/07/24/ozal-doneminde-ibadete-acilan-ayasofyada-86-yil-sonra-ilk-defa-toplu-namaz-kilindi/ |arşivtarihi=28 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır }}</ref>
Ayasofya'nın tekrar cami olma süreci ilk olarak 2005 yılında başladı, 2005 yılında yargıya taşınan olay [[Danıştay (Türkiye)|Danıştay]] 10. Dairesi tarafından reddedildi.<ref name=":0">{{Haber kaynağı |url=https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ayasofyayi-camiden-muzeye-donusturen-bakanlar-kurulu-kararina-iptal-/1906077 |başlık=Ayasofya'yı camiden müzeye dönüştüren Bakanlar Kurulu kararına iptal |erişimtarihi=10 Temmuz 2020 |tarih=10 Temmuz 2020 |yayıncı=[[Anadolu Ajansı]] |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200710141714/https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ayasofyayi-camiden-muzeye-donusturen-bakanlar-kurulu-kararina-iptal-/1906077 |arşivtarihi=10 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> 2016'da tekrar açılan dava da Haziran 2018'de açıklanan karar ile aynı şekilde sonuçsuz kaldı.<ref name=":0" /> Temmuz 2016'da Ayasofya Müzesi'nde düzenlenen [[Kadir Gecesi]] programında, 85 yıl aradan sonra [[sabah namazı]]nda [[ezan]] okundu.<ref>[http://aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/ayasofyada-85-yil-sonra-sabah-ezani-okundu/601507 "Ayasofya'da sabah namazı".] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20161022091953/http://aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/ayasofyada-85-yil-sonra-sabah-ezani-okundu/601507 |tarih=22 Ekim 2016 }} [[Anadolu Ajansı]]. 2 Temmuz 2016. En son 22 Ekim 2016 tarihinde erişildi.</ref> [[Diyanet TV]]'nin [[Ramazan]] ayı boyunca Ayasofya'dan "Bereket Vakti Ayasofya" adlı sahur programını ekranlara getirmesine [[Yunanistan]]'dan tepki geldi.<ref>[http://www.hurriyet.com.tr/ayasofyada-kurani-kerim-yunanistani-rahatsiz-etti-40114098 "Ayasofya'da sahur Yunanistan'ı rahatsız etti"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20161028060453/http://www.hurriyet.com.tr/ayasofyada-kurani-kerim-yunanistani-rahatsiz-etti-40114098 |tarih=28 Ekim 2016 }} ''[[Hürriyet (gazete)|Hürriyet]]'' 6 Haziran 2016. En son 22 Ekim 2016 tarihinde erişildi.</ref> Ekim 2016'da müzenin Müslüman ibadetine açık olan bölümü Hünkar Kasrı'na, Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından uzun yıllardan sonra ilk kez asaleten [[imam]] atandı.<ref>[http://aa.com.tr/tr/kultur-sanat/ayasofyanin-4-minaresinden-5-vakit-ezan-sesi-yukseliyor/668646 "Ayasofya'nın 4 minaresinden 5 vakit ezan sesi yükseliyor".] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20161021133958/http://aa.com.tr/tr/kultur-sanat/ayasofyanin-4-minaresinden-5-vakit-ezan-sesi-yukseliyor/668646 |tarih=21 Ekim 2016 }} [[Anadolu Ajansı]]. 20 Ekim 2016. En son 22 Ekim 2016 tarihinde erişildi.</ref> 2016 itibarıyla Hünkar Kasrı bölümünde vakit namazlar kılınmaya ve minarelerinden [[Sultan Ahmet Camii|Sultanahmet Camii]] ile 5 vakit çifte ezan okunmaya başlandı.<ref>{{Haber kaynağı |url=https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/ayasofyanin-4-minaresinden-5-vakit-ezan-sesi-yukseliyor/668646 |başlık=Ayasofya'nın 4 minaresinden 5 vakit ezan sesi yükseliyor |erişimtarihi=10 Temmuz 2020 |tarih=20 Ekim 2016 |yayıncı=[[Anadolu Ajansı]] |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200711124244/https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/ayasofyanin-4-minaresinden-5-vakit-ezan-sesi-yukseliyor/668646 |arşivtarihi=11 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> 29 Mayıs 2020 tarihinde İstanbul'un Fethinin 567. yıl dönümünde [[Fetih Suresi]] okundu.<ref>{{Haber kaynağı |url=https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ayasofyada-fetih-suresi-okundu/1858279 |başlık=Ayasofya'da Fetih Suresi okundu |erişimtarihi=10 Temmuz 2020 |tarih=29 Mayıs 2020 |yayıncı=Anadolu Ajansı |ad=Kaan |soyadı=Bozdoğan |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200710180240/https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ayasofyada-fetih-suresi-okundu/1858279 |arşivtarihi=10 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> Bu gelişmelerin ardından Ayasofya'nın cami olma süreci tekrar gündeme geldi.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.yeniasya.com.tr/gundem/ayasofya-cami-olsun-fetih-suresi-her-an-okunsun_520985 | başlık = Ayasofya cami olsun, Fetih Suresi her an okunsun | erişimtarihi = 17 Ağustos 2020 | tarih = 29 Mayıs 2020 | çalışma = | yayıncı = YENİ ASYA | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200608011416/https://www.yeniasya.com.tr/gundem/ayasofya-cami-olsun-fetih-suresi-her-an-okunsun_520985 | arşivtarihi = 8 Haziran 2020 | ölüurl = evet }}</ref> Sürekli Vakıflar Tarihi Eserlere ve Çevreye Hizmet Derneği'nin "Ayasofya'nın camiden müzeye dönüştürülmesine yönelik Bakanlar Kurulu kararının iptali" istemiyle Danıştay'da dava açması üzerine 2 Temmuz 2020 tarihinde duruşma gerçekleştirildi ve 10 Temmuz 2020 tarihinde Danıştay 10. Dairesi, Ayasofya'nın camiden müzeye dönüştürülmesine dair 24 Kasım 1934 tarihli Bakanlar Kurulu kararını "Ayasofya'nın vakıf senedindeki cami vasfı dışında kullanımının ve başka bir amaca özgülenmesinin hukuken mümkün olmadığını" belirterek iptal etti.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.danistay.gov.tr/upload/guncelkarar/10_07_2020_060019.pdf|başlık=T.C.DANIŞTAY ONUNCU DAİRE Bakanlar Kurulu Kararının İPTALİ|erişimtarihi=|tarih=|çalışma=|yayıncı=www.danistay.gov.tr|ad=|soyadı=|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200727092822/https://www.danistay.gov.tr/upload/guncelkarar/10_07_2020_060019.pdf|arşivtarihi=27 Temmuz 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Bunun üzerine 2729 numaralı cumhurbaşkanı kararı ile Ayasofya, [[Diyanet İşleri Başkanlığı]]na devredilerek tekrar cami statüsüne dönmüş oldu.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/ayasofyanin-ibadete-acilmasina-iliskin-cumhurbaskani-karari-resmi-gazetede | başlık = Ayasofya’nın ibadete açılmasına ilişkin Cumhurbaşkanı Kararı Resmi Gazete’de | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | tarih = 10 Temmuz 2020 | yayıncı = [[İletişim Başkanlığı]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200713071727/https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/ayasofyanin-ibadete-acilmasina-iliskin-cumhurbaskani-karari-resmi-gazetede | arşivtarihi = 13 Temmuz 2020 | ölüurl = evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/07/20200710M1.pdf | başlık = T.C. Resmî Gazete | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | tarih = | çalışma = | yayıncı = Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı Hukuk ve Mevzuat Genel Müdürlüğü | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200710174133/https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/07/20200710M1.pdf | arşivtarihi = 10 Temmuz 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Bu gelişme sonrası [[UNESCO]], [[Dünya Mirası listesi]]nde yer alan Ayasofya'nın korunma statüsünün gözden geçirileceğini açıkladı.<ref>{{Haber kaynağı |başlık=Ayasofya: UNESCO, Ayasofya'nın Dünya Kültür Mirası statüsünün gözden geçirileceğini açıkladı |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53358312?at_medium=custom7&at_custom2=twitter&at_custom3=BBC+Turkce&at_custom4=EC81E488-C2DE-11EA-B21E-A1D339982C1E&at_custom1=%5Bpost+type%5D&at_campaign=64 |erişimtarihi=11 Temmuz 2020 |eser=[[BBC]] |yayıncı=bbc.com |tarih=11 Temmuz 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200711203348/https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53358312?at_medium=custom7&at_custom2=twitter&at_custom3=BBC+Turkce&at_custom4=EC81E488-C2DE-11EA-B21E-A1D339982C1E&at_custom1=%5Bpost+type%5D&at_campaign=64 |arşivtarihi=11 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır }}</ref>

=== Aldığı hasarlar ve tamiri ===
Ayasofya'nın tekrar cami olmasından sonra 2022 yılının Nisan ayında Ayasofya İmparatorluk Kapısı kimliği belirsiz kişilerce tahrip edildi. 18 Nisan 2022 tarihinde Sanat Tarihi Derneği, İmparatorluk Kapısı'nın hasar gördüğünü Ayasofya nöbetçi güvenlik müdürüne raporladı. Derneğe göre görevlinin bu konu hakkında bilgisi olmadığını belirtmesi üzerine, Ayasofya Sorumlu Müdürü olduğunu belirten Talip isimli şahıs, Sanat Tarihi Derneği'ne "kamera kayıtlarının olmadığını ve zaten büyütülecek bir şey olmadığını, kendilerinin orayı tamir edeceklerini" söyledi.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/ayasofyanin-tarihi-kapisi-tahrip-edildi-1927224|başlık=Ayasofya’nın tarihi kapısı tahrip edildi|erişimtarihi=9 Mayıs 2022|tarih=19 Nisan 2022|çalışma=[[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]]|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220509142554/https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/ayasofyanin-tarihi-kapisi-tahrip-edildi-1927224|arşivtarihi=9 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.yenicaggazetesi.com.tr/yetkililerden-sorumsuz-aciklamalar-ayasofyanin-tarihi-imparatorluk-kapisi-tahrip-edildi-532871h.htm|başlık=Ayasofya'nın paha biçilmez kapısı tahrip edildi. Yetkililer ''Biz tamir ederiz endişelenmeyin'' dedi|erişimtarihi=9 Mayıs 2022|tarih=19 Nisan 2022|çalışma=[[Yeniçağ (gazete)|Yeniçağ]]|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220519214346/https://www.yenicaggazetesi.com.tr/yetkililerden-sorumsuz-aciklamalar-ayasofyanin-tarihi-imparatorluk-kapisi-tahrip-edildi-532871h.htm|arşivtarihi=19 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

[[Vakıflar Genel Müdürlüğü]], sosyal medyada tepki uyandıran olay üzerine bir basın açıklaması yaptı ve kapının tamir edildiğini belirtti.<ref>{{Web kaynağı | url = https://arkeofili.com/ayasofya-kapisi-aciklamasi-takdir-edersiniz-ki-cok-kalabalik/ | başlık = Ayasofya Kapısı Açıklaması: “Takdir Edersiniz ki Çok Kalabalık” | erişimtarihi = 9 Mayıs 2022 | tarih = 20 Nisan 2022 | yayımcı = Arkeofili | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220420211213/https://arkeofili.com/ayasofya-kapisi-aciklamasi-takdir-edersiniz-ki-cok-kalabalik/ | arşivtarihi = 20 Nisan 2022}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.vgm.gov.tr/duyurular/ayasofya-imparator-kapisi-basin-aciklamasi | başlık = Ayasofya İmparator Kapısı Basın Açıklaması | erişimtarihi = 9 Mayıs 2022 | tarih = 20 Nisan 2022 | çalışma = [[Vakıflar Genel Müdürlüğü]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220420195006/https://www.vgm.gov.tr/duyurular/ayasofya-imparator-kapisi-basin-aciklamasi | arşivtarihi = 20 Nisan 2022}}</ref>

2022'nin Mayıs ayında Ayasofya'nın su haznelerinden biri kimliği belirsiz kişi veya kişilerce tahrip edildi. Tahrip sonucu su haznesinin kapağı kırıldı. Kırılan su haznesinin içinde ve etrafında Ayasofya'ya namaz kılmak için gelenlerin ayakkabıları bulunmaktaydı.<ref>{{Haber kaynağı |url= https://www.yenicaggazetesi.com.tr/ayasofyada-tarihi-su-haznesi-kirildi-ayakkabilik-oldu-539856h.htm |başlık= Ayasofya'da tarihi su haznesi kırıldı, ayakkabılık oldu |erişimtarihi= 9 Mayıs 2022 |tarih= 9 Mayıs 2022 |yayıncı= [[Yeniçağ (gazete)|Yeniçağ]] |arşivurl= https://web.archive.org/web/20220509141928/https://www.yenicaggazetesi.com.tr/ayasofyada-tarihi-su-haznesi-kirildi-ayakkabilik-oldu-539856h.htm |arşivtarihi= 9 Mayıs 2022 |ölüurl= hayır }}</ref><ref name=":1">{{Haber kaynağı |url= https://www.haberturk.com/son-dakika-ayasofya-da-ikinci-skandal-tarihi-su-haznesine-ayakkabi-koydular-3432740 |başlık= Önce İmparatorluk Kapısı sonra tarihi su haznesi! Ayasofya'da ikinci skandal |erişimtarihi= 9 Mayıs 2022 |tarih= 9 Mayıs 2022 |yayıncı= [[Habertürk (gazete)|Habertürk]] |arşivurl= https://web.archive.org/web/20220509125754/https://www.haberturk.com/son-dakika-ayasofya-da-ikinci-skandal-tarihi-su-haznesine-ayakkabi-koydular-3432740 |arşivtarihi= 9 Mayıs 2022 |ölüurl= hayır }}</ref><ref>{{Haber kaynağı |url= https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/camiye-donusturulen-ayasofyada-yeni-tahribat-iddiasi-su-haznesi-ayakkabilik-oldu-1934263 |başlık= Camiye dönüştürülen Ayasofya'da yeni tahribat iddiası: 'Su haznesi ayakkabılık oldu' |erişimtarihi= 9 Mayıs 2022 |tarih= 9 Mayıs 2022 |yayıncı= [[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]] |arşivurl= https://web.archive.org/web/20220509133929/https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/camiye-donusturulen-ayasofyada-yeni-tahribat-iddiasi-su-haznesi-ayakkabilik-oldu-1934263 |arşivtarihi= 9 Mayıs 2022 |ölüurl= hayır }}</ref> Aynı gün İstanbul İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü yaptığı açıklamada mevzubahis hasarın camiye dönüşmeden önce meydana geldiğini, yıpranan kapağın orijinal parçalardan olmayıp zaman içerisinde değiştirildiğini açıkladı.<ref>{{Web kaynağı | url = https://twitter.com/iktm34/status/1523695408337211395 | başlık = "Ayasofya'da Su Haznesinin Kapağı Kırıldı" iddialarıyla ilgili basın açıklaması | erişimtarihi = 9 Mayıs 2022 | tarih = 9 Mayıs 2022 | yayıncı = İstanbul İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220509160458/https://twitter.com/iktm34/status/1523695408337211395 | arşivtarihi = 9 Mayıs 2022}}</ref> Tarihçi yazar Talha Uğurluel ise konuyla ilgi yayınladığı videoda, kendisinin daha önce çektiği video ve görselleri kullanarak hasarın daha önceden de var olduğunu fakat kapağın yerleşimi yüzünden kolayca fark edilemediğini iddia etti.<ref>{{YouTube |kim= U_Tj4jwZepk |başlık= AYASOFYA'DA BUNLAR YAPILMAZSA OLMAZ ! / Talha Uğurluel}}</ref>

== Mimarisi ==
[[Dosya:İstanbul - Ayasofya, İmparator Kapısından giriş v1 - Mart 2013.webm|küçükresim|İç [[narteks]]ten ana nefe (ana salona) açılan dokuz kapıdan biri olan ve yalnızca imparator tarafından kullanıldığından ''İmparator Kapısı'' adı verilen kapıdan ana salona giriş (Mart 2013)]]
Ayasofya, mimari bakımdan [[bazilika]] plânı ile merkezî plânı birleştiren, [[kubbe]]li bazilika tipinde bir yapı olup [[kubbe]] geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle [[mimarlık]] tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak ele alınır.

Yapıldığı dönemin dünyasında hiçbir bazilika planlı yapı Ayasofya'nın kubbesinin boyutundaki bir kubbe ile örtülebilmiş ve böylesine büyük bir iç mekâna sahip değildi. Ayasofya'nın kubbesi [[Roma]]’daki [[Pantheon (Roma)|Pantheon]]’un kubbesinden küçük olmakla birlikte Ayasofya’da uygulanan yarım kubbe, [[Kemer (mimarlık)|kemer]] ve [[tonoz]]lardan oluşan karmaşık ve sofistike sistem, kubbenin çok daha geniş bir mekânı örtebilmesini sağlayarak kubbeyi daha etkileyici kılar. Taşıyıcı olarak beden duvarlarına oturtulmuş önceki yapıların kubbeleriyle kıyaslandığında sadece dört payeye oturtulmuş bu denli büyük bir kubbe, mimarlık tarihinde gerek teknik, gerek [[estetik]] bakımdan bir devrim sayılır.
[[Dosya:İstanbul - Ayasofya, Üst kattan Ana salonun görünümü v2- Mart 2013.webm|küçükresim|upright=1.14|sağ|Üst kattan ana salonun (kısmen) görünümü (Mart 2013)]]
[[Dosya:Worlds tallest buildings, 1884.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.14|1884 tarihli dünyanın en yüksek binaları diyagramı (Ayasofya 55. sıradadır)]]
Orta nefin yarısını örten ana (merkezî) kubbe, doğu ve batısına eklenen yarım kubbelerle çok geniş bir [[dikdörtgen]] biçimli iç mekân yaratacak şekilde öylesine genişletilmiştir ki, zeminden bakıldığında gökyüzüne asılı gibi duran, tüm iç mekâna hâkim bir kubbe olarak algılanır.

Doğu ve batı açıklıklarını kapatan yarım kubbelerden de daha küçük yarım kubbeli [[eksedra]]lara geçiş yapılarak sistem tamamlanmıştır. Küçük kubbelerden başlayarak ana kubbe tacıyla tamamlanan bu kubbeler hiyerarşisi [[Antik Çağ]]’da örneği görülmemiş bir mimari sistemdir. Yapının bazilika planı dâhice tümüyle "gizlenmiş" durumdadır.

İnşa sırasında duvarlarda [[tuğla]]dan ziyade [[harç (mimarlık)|harç]] kullanılmış ve kubbe yapı üzerine kondurulduğunda kubbenin ağırlığı alt kısmı nemli kalmış harçla oluşturulan duvarların dışa doğru bükülmesine yol açmıştı. 558 depremi sonrasında yıkıldıktan sonra yeniden yapılan ana kubbenin yapımı sırasında genç İsidorus, kubbeyi taşıyabilmeleri için önce duvarları yeniden dikleştirmiştir. Bütün bu hassas çalışmalara rağmen kubbenin ağırlığı yüzyıllarca bir problem olmaya devam etti. Kubbenin ağırlık baskısı binayı bir çiçeğin açılması gibi dört yanından dışa doğru açılmaya zorluyordu. Bu problem de binaya dışarıdan istinat unsurlarının eklenmesiyle çözüldü.

Osmanlı döneminde mimarlar, bir binada kayma olup olmadığını anlamak için ya yapımı sırasında elle döndürülebilecek küçük bir dikey sütun ekler ya da duvardaki 20-30 santimetrelik iki sabit nokta arasına cam yerleştirirlerdi. Sütun, artık döndürülemediğinde veya söz konusu cam çatladığında binada kaymanın belli bir dereceye geldiği anlaşılmış olurdu. Ayasofya'nın üst kat duvarlarında ikinci yöntemin izleri hâlen görülebilir. Döndürülen sütun ise [[Topkapı Sarayı]]’nın [[harem]] bölümünde mevcuttur.

İç yüzeyler [[tuğla]] üzerine çok renkli [[mermer]], kırmızı ya da mor porfirler ve yapımında altın kullanılmış mozaiklerle kaplıdır. Bu, geniş pâyelerin daha ışıklı ve kamufle olmasını da sağlayan bir yöntemdir. 19. yüzyılda restorasyon çalışmaları sırasında bina dıştan Fossati tarafından sarı ve kırmızı renklere boyanmıştır. Ayasofya, Bizans mimarisinin baş eseri olmakla birlikte, [[Paganizm|pagan]], [[Doğu Ortodoks Kilisesi|Doğu Ortodoks]], [[Katolik Kilisesi|Roma Katolik]] ve [[Sünnilik|Sünni]] etkilerinin sentezi olan bir yapıdır.

15 yüzyıl boyunca ayakta duran bu yapı [[sanat tarihi]] ve [[mimarlık]] dünyasının baş yapıtları arasında yer alır ve büyük kubbesiyle Bizans mimarisinin bir simgesi olmuştur. Ayasofya diğer katedrallere kıyasla şu özellikleriyle ayırt edilir:
* Dünyanın en eski [[katedral]]idir.<ref name="ak">{{Web kaynağı |url=http://www.serfed.com/content_files/dergi/26/08_AKTUEL.pdf |başlık=AKTUEL-Temmuz-Eylül / July-September 2008/No.26 |erişimtarihi=25 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20100602052744/http://www.serfed.com/content_files/dergi/26/08_AKTUEL.pdf |arşivtarihi=2 Haziran 2010 |ölüurl=evet }}</ref>
* Yapıldığı dönemden itibaren yaklaşık bin yıl boyunca (1520’de [[İspanya]]’daki [[Sevilla Katedrali]]’nin inşaatı tamamlanana dek) dünyanın en büyük katedrali unvanına sahip olmuştur.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.hagiasophia.com/listingview.php?listingID=20&name=Architecture |başlık=Hagia Sophia Architecture |erişimtarihi=25 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090101143049/http://www.hagiasophia.com/listingview.php?listingID=20&name=Architecture |arşivtarihi=1 Ocak 2009 |ölüurl=hayır }}</ref> Günümüzde yüzölçümü bakımından dördüncü sırada gelir.
* Dünyanın en hızlı (5 yılda) inşa edilmiş katedralidir.<ref name="ak" />
* Dünyanın en uzun süreyle (15 yüzyıl) ibadet yeri olmuş yapılarından biridir.
* [[Kubbe]]si "eski katedral" kubbeleri arasında [[çap]]ı bakımından dördüncü büyük kubbe sayılır.

=== Bölümleri ===
Ayasofya mimari yönden incelendiğinde orta nef denilen büyük bir orta mekân, kuzey ve güneyde yer alan iki yan nef, doğu ucunda yer alan absit ve batı kısmında kapıların yer aldığı iç ve dış nartekslerden meydana gelmiştir. 7.500 <math>m^2</math>lik bir yüzölçümüne sahip Ayasofya iki katlı bir yapıdır.<ref name="REVAK" />

==== Alt kat ====
===== Narteksler =====
[[Dosya:Istanbul.Hagia Sophia015.jpg|küçükresim|sol|upright=0.8|İç narteks]]
Binaya batı kısmındaki, Bizans döneminde [[avlu|atrium]] denilen avlunun bulunduğu kapılardan girilir. Buradaki, dış [[narteks]]e açılan ana kapıdan girmeden önce, solda görülen kalıntılar A. M. Schneider tarafından sürdürülen kazılarda ortaya çıkarılmış İkinci Ayasofya'ya ait kalıntılardır.

Ana kapıdan girilen ilk galeri "dış [[narteks]]" olarak adlandırılır, "çapraz [[tonoz]]" örtülü dokuz birimli bir galeridir. Buradan da iç narteks denilen ikinci galeriye 5 kapı açılır.

İç nartekste tavan mozaiklerle kaplıdır. Mozaiklerden sarı renkte parlayanların yapımında altın kullanılmıştır. Duvarlar çeşitli ülkelerden ve [[Anadolu]]’nun çeşitli kentlerinden getirilme dalgalı mermer levhalarla kaplıdır.<ref name="ak" /> Bu dalgalı mermer levhalar duvarlara sabitlenmeden önce ikiye kesilmiş ve duvarlara yan yan öyle sabitlenmiştir ki, katlanıp mürekkeplenen bir kağıdın açıldığında gösterdiği gibi, ilginç bir [[simetri]] gösterirler. Günümüzde içinde elektrik ampulleri olan yağ lambası avizeleri cami dönemine aittir.
[[Dosya:Hagia Sophia Imperial Gate mosaic 2.jpg|küçükresim|İmparator kapısı mozaiği|upright=1.14]]
İç [[narteks]]ten ana nefe (ana salona) 9 kapı açılır. Ana salona açılan ortadaki ana kapıya, yalnızca [[imparator]]a mahsus olduğundan (yalnızca imparator tarafından kullanıldığından) "imparator kapısı" adı verilir. Bu kapının üst kısmındaki duvarda (tympanum) 9. yüzyıldan kalma bir mozaik bulunur. Bu mozaikte ortada [[İsa]], sağ madalyonda [[Cebrâil]], sol madalyonda Meryem görülür. Sol alt kısımda görülen sakallı kişi Bizans imparatorlarından VI. Leon'dur. [[Doğu Ortodoks Kilisesi|Doğu Ortodoksluk]] geleneğinde en fazla üç kez evlenilebilmesine karşın erkek çocuğunun olabilmesi için dört kez evlenmiştir. Bu yüzden İsa'dan özür diler vaziyette, secde eder şekilde tasvir edilmiştir. İsa'nın elindeki [[Kitâb-ı Mukaddes]]'te İsa'nın [[Yuhanna İncili]]'ndeki bir sözü yazılıdır: "Size selamet olsun! Ben evrenin nuruyum." İlk kez W. Salzenberg tarafından yayımlanmış olan bu mozaik 18. yüzyıla dek kapatılmamıştır.<ref name="Heyet" />

===== Güney nef =====
[[Dosya:Istanbul - Hagia Sophia - 01.JPG|küçükresim|sol|upright=1.14|Güney nef]]
Ayasofyanın ana mekânı paye ve sütunlarla üç nefe ayrılmış durumdadır: Orta nef (naos, ana salon) güney nef (ana nefin sağında) ve kuzey nef (ana nefin solunda). Sağdaki güney nefinde de tavan mozaiklerle kaplıdır. Bu mozaiklerde ikonaklazma dönemine özgü [[sembol]]ler göze çarpar. Bunlardan ikisi dört balık ve küçük karelerde yer alan [[svastika]] sembolleridir.

Bu güney nefinde [[I. Mahmud]] Kütüphanesi bulunur. Kütüphanenin görülebilen odası Osmanlı sultanının [[namaz]] kılmadan önce [[Kur'an|Kur’an]] okuduğu odadır. Odadaki rahleler sedef işlemeli olup duvarlar [[İznik]] [[fayans]]larıyla kaplıdır. Odanın tavan ve zemini orijinal değildir. Odada ayrıca [[Kur'an|Kur’an]]’ın saklandığı tahta mahfaza bulunur.
[[Dosya:Byzantine column Hagia Sophia March 2008.JPG|küçükresim|Yeşil porfirden sütuna oturtulmuş Bizans sütun başlığı. Yanda kime ait olduğu bilinmeyen bir el izi bulunur.]]
Nefin doğu ucuna doğru soldaki duvarda üzerinde iki yunusu ve [[Poseidon]]'un trident olarak bilinen yabasını içeren bir taş işlemesi görülür. Bu, Bizans rahiplerinin, [[Hristiyanlık|Hristiyan]] olmalarına rağmen, bir [[Paganizm|pagan]] [[ilah]]a ait unsuru kiliseye sokabilecek derecede eski [[Yunanlar|Yunan]] kültürü etkisi altında kalmış olmalarını gösteren bir örnek olarak değerlendirilebilir.

Nefin doğu ucunda üç çeşit sütun görülür. Bunlardan kırmızı porfir taşından yapılma olanları [[Mısır]]’dan getirilmiştir. Yeşil olanları ise Yunanistan’dan getirilmiştir. Binada kullanılan [[Prokonnesos mermeri|beyaz mermer]]lerin kökeni genellikle [[Marmara Adası]]’ndaki mermer ocaklarıdır. Batı dillerindeki mermer sözcüğünün kökeni "Marmara"dır. Ayasofya’da toplam 107 sütun bulunur, bunlardan 40’ı alt katta, 67’si üst kattadır.<ref name="REVAK" /><ref name="Türkiye Müzeleri"/> Bu sütunların hemen hemen hepsi yekpare ([[monolit]]) olup Ayasofya’dan da eskidirler, çünkü imparatorluk topraklarındaki eski tapınaklardan getirilmişlerdir. Ayasofya’nın en büyük sütunlarının uzunlukları 20 m civarında, kalınlıklarının yarıçapı ise 1,5 m’dir. En ağırları 70 ton ağırlığındadır. Sütun başlıkları Bizans stili gösterirler; sütun başlıklarından bazılarında küçük bir daire ve harflerden oluşan [[I. Justinianus]]’un [[arma]]sı görülür. Bu nefin doğu ucundaki yeşil sütunun yanındaki duvarda bir el izi bulunur, kime ait olduğu bilinmeyen bu el izi hakkında çeşitli rivayetler bulunur.

===== Omphalion ve müezzin mahfili =====
Güney neften mihraba geçilirken, zeminden yaklaşık 3 m kadar yükselen, balkonu andıran mermerden yapılma bir yapı göze çarpar. Bu, Osmanlı döneminde yapılmış, Ayasofya cami iken her yıl İslam peygamberi [[Muhammed]]’in doğum gününde ([[Mevlid Kandili]]nde) [[mevlid]] okunan [[müezzin]] [[mahfil]]idir.
 
Mahfilin hemen yanında zeminde, girilmemesi için kenarları çitle çevrilmiş kare biçimli bir alan göze çarpar. Burası bilinmeyen bir nedenle Bizanslılarca dünyanın merkezi olarak kabul edilirdi. Yunancada "[[Yer'in ekseni|Yer’in Göbeği]]" anlamında, omphalion ([[Delfi|Delf]]'te omphalos) olarak adlandırılan ve Bizanslılarca kutsal sayılan bu yerde kimilerine göre Ayasofya'nın inşa edilmesinden önce bir [[tapınak]] bulunmaktaydı. Kimilerine göre bu yer "ley hatları"nın bir kavşak noktasıydı.

Kutsallığından ötürü Bizans imparatorlarının taç giyme törenleri de burada yapılmaktaydı. Tören sırasında siyasi ve dinî otoriteleri temsil eden kişilerin her birinin durması gereken konumlar bu kare biçimli alan içine daireler oluşturacak biçimde döşenmiş renkli taşlarla belirlenmiştir. Daireleri oluşturan taşlarda kırmızı, sarı, yeşil, turuncu ve gri renkler göze çarpar. Toplam sayıları 16 olan bu dairelerden en büyüğü ortadaki olup muhtemelen imparatorun duracağı yeri gösteren dairedir.

===== Apsis ve mihrap =====
[[Dosya:Istanbul.Hagia Sophia039.jpg|küçükresim|sol|upright=0.8|Minber]]
Binanın doğu kısmının ucu dışarı taşkın durumda olup üstü yarım kubbeyle örtülü bir [[apsis (mimarlık)|apsisle]] son bulur. Üçüncü Ayasofya, diğer eski [[Doğu Ortodoks Kilisesi|Doğu Ortodoks]] kiliseleri gibi geleneksel olarak [[Kudüs]]'e yönelik olarak inşa edilmiştir ve diğer eski Doğu Ortodoks kiliselerinde olduğu gibi absidinin ekseni inşa edildiğinde tam olarak Kudüs yönünü göstermekteydi.
[[Dosya:Istanbul.Hagia Sophia029.jpg|küçükresim|upright=1.05|Absid. Üstteki mozaik ve ortadaki pencereler Kudüs yönünü gösterir. Altta hafifçe sağda mihrabın üst kısmı görülür.]]
İstanbul'a nazaran [[Kudüs]] yönü ile [[Mekke]] yönü arasında pek büyük olmayan (birkaç derecelik) bir fark bulunur. Bu yüzden İstanbul'da camiye çevrilen kiliselerde [[kıble]] yönünü göstermek üzere kilisenin absidi içine yapılan mihrap absidin iyice sağına inşa edilirdi. Fakat Ayasofya'da [[mihrap]] apsisin çok sağına değil, hafifçe sağına inşa edilmiştir. Çünkü Ayasofya binası tam olarak olması gereken yönde değildir, yani hafifçe Mekke yönüne doğru bir kayma gösterir. Bu bir yapım hatası olamayacağına göre, binanın zaman içerisinde, [[Levha tektoniği|tektonik]] hareketlerden dolayı hafifçe bir kayma geçirmiş olması düşünülebilir. [[Cebrâil]]'in parmağıyla Ayasofya'yı çevirdiğine ilişkin olarak çıkarılmış söylentiler bu husustan kaynaklanmıştır.

Apsisin en üst kısmında, 9. yüzyıla tarihlenen, kucağında çocuğu İsa'yı taşıyan, taht üzerinde tasvir edilmiş bir Meryem mozaiği yer alır. Bunun sağında aynı yüzyılda yapılmış, [[Cebrâil]]'i tasvir eden bir mozaik bulunur. Meryem mozaiğinin solunda ise, bir deprem sırasında düşmüş bir başka melek mozaiği, muhtemelen [[Mikâil]]'i tasvir eden bulunmaktaydı.

Mihrabın her iki yanında 16. yüzyılda [[I. Süleyman]]'ın fethettiği [[Macaristan]]'daki bir kiliseden getirttiği iki kandil bulunur. Apsiste Bizans döneminde yıkılan pencerelerin yerini Osmanlı döneminde renkli camdan yapılma ([[vitray]]), [[ayet]]lerle süslü pencereler almıştır. Apsis çevresinde Osmanlı döneminde eklenen yapılar yoğunluk kazanır. Örneğin apsisin sağında mermerden yapılma [[minber]], solunda Osmanlı sultanının namaz kıldığı hünkar mahfili yer alır. Osmanlı sultanı [[mahfil]]e özel olarak yapılmış bir galeriden ulaşmaktaydı.

Apsis duvarlarında Kur'an [[ayet]]lerini içeren çerçeveler ve içine [[Allah]], [[Muhammed]], [[Dört Halife]] ve Halife [[Ali]]'nin oğulları [[Hasan bin Ali|Hasan]] ve [[Hüseyin]]'in isimleri yazılı olan sekiz yeşil daire bulunur. Bu dairelerin tahtadan yapılma çok daha büyükleri de ana nefin (ana salonun) iç mekânını kuşatacak şekilde asılmışlardır. İsimler her biri 7,5 m yarıçapında olan bu 8 panoya [[Kaligrafi|hat sanatı]] tarzında yazılmıştır. Bunlar [[Kazasker Mustafa İzzet Efendi]]'nin (1801-1877) eserleridir. 1930'lu yıllarda restorasyon çalışmaları sırasında yerlerinden indirilen bu panolar 1951'de A. Menderes tarafından yeniden yerlerine koydurulmuştur.<ref>André Falk, Turquie. Seuil, 1956</ref>

===== Orta nef =====
[[Dosya:Ayasofya-Innenansicht.jpg|küçükresim|Orta nef. Tam karşıda pencerelerin bulunduğu kilisenin absidi görülür. Absid içinde, aşağıda caminin mihrabı görülür. Solda hünkar mahfili görülür. Sağda, altta ise müezzin mahfili denilen cami döneminde mevlid okunan balkon görülür.]]
Orta nef ya da iç mekân karmaşık bir yapıya sahiptir. 100 x 70 m ölçüsündeki binanın 74.67 x 69.80 m ölçüsündeki<ref name="ak" /> orta nefinin (ana salonun) ortasında ağırlığı dört paye (ayak) üzerine oturtulmuş, payelere geçişin pandantiflerle sağlandığı bir ana kubbe yer alır. Ayasofya'nın devrim niteliği taşıyan kubbesi birçok sanat tarihçisinin, mimarın mühendisin özel ilgisini çekmiştir. Daireden dikdörtgene geçiş içbükey üçgen pandantiflerle sağlanır. Bu tür yapılarda daha önce kullanılmamış bu pandantifler [[estetik]] bakımdan şık bir şekilde, daireden, yani kubbeden payelerce oluşturulan kare biçimine, hatta yarım kubbeler de sisteme dahil sayılırsa, dikdörtgen biçimine geçişi sağlarlar. Böylece, kubbe pandantifler vasıtasıyla dört büyük kemer üzerine oturur. Bu kemerler de Osmanlı döneminde Mimar Sinan'ın talimatlarıyla istinat duvarlarıyla desteklenmiştir.

Tarih boyunca tamirat gördüğünden kubbe dairesel düzgünlüğünü kaybetmiş ve elips biçimine yaklaşmıştır. Bu yüzden farklı uzunlukta iki yarıçapı vardır. 55,60 m yüksekliğinde ve içten 30,80-32,6 m<ref name="BrA" /> çaplarındaki ana kubbenin ağırlığı doğu ve batısındaki iki yarım kubbeyle hafifletilmiştir. Ana kubbenin güney ve kuzeyde yarattığı baskı ise payandalarla karşılanmıştır. Bir şemsiyenin telleri gibi, kubbenin tepesinden başlayıp kubbe pencereleri arasından geçerek pandantiflere inen 40 kaburga, kubbenin ağırlığının payelere aktarılmasında önemli bir rol oynar. Binanın ağırlığını 40'ı aşağıda, 67'si üst katta olan 107 sütun taşır. Bu sütunların bir kısmı orta nefin her iki yanında, iki katlı bir dizi oluştururlar. Orta nefin kuzey kenarını oluşturan çift katlı sütun dizisinin üzerindeki duvarda (tympanon) [[Doğu Ortodoks Kilisesi]] [[patrik]]lerinin mozaikleri bulunur. Bunlar çok yüksekte olduklarından dürbünsüz pek iyi görülemezler. Ana mekân, duvarlardaki ve kubbedeki pencerelerden ışık alır.

Mozaiklerle kaplı ana kubbenin ortasında [[Pantokrator İsa]]'yı tasvir eden bir mozaiğin yer aldığı bilinir. Kilise camiye çevrildiğinde diğer insan figürlü mozaiklerin sıvayla kaplanmasına karşın bu mozaik 17. yüzyıl ortalarına açık bırakılmış, 17. yüzyıl ortalarında [[Kazasker Mustafa İzzet Efendi]] tarafından üzerine "Allahü Nurüssemavat..." diye başlayan ayetin işlendiği bir sıvayla kapatılmıştır. Bununla birlikte mozaiğin 1894 depreminde düşmüş olduğu da iddia edilir.

Ana kubbede hem kubbenin ağırlığını azaltmak, hem de ana mekânın aydınlanmasını sağlamak üzere 40 pencere açılmıştır. Kubbenin mozaiklerini onarmak üzere kurulan 60 ton ağırlığındaki metalik iskele onarım çalışmalarının sürmesi nedeniyle henüz kaldırılamamış olup kubbenin tümüyle görülmesini engeller.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.arkitera.com/h37676-ayasofyada-restorasyon-nihayet-bitiyor.html |başlık=Ayasofya’daki 16 yıl süren restorasyon tamamlanıyor. |erişimtarihi=16 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090122121813/http://arkitera.com/h37676-ayasofyada-restorasyon-nihayet-bitiyor.html |arşivtarihi=22 Ocak 2009 |ölüurl=hayır }}</ref>

Kubbenin zemine izdüşümü olan çember araştırıldığında, zeminde taşa 40 adet haçın bir çember oluşturacak şekilde kazınmış olduğu görülür. Bu haçların hiçbir sembolik değeri yoktur, mimari bir yöntemin uygulanması için bazı noktaların kesişen iki çizgiyle işaretlenmesinden ibarettir. Bir yapıya kubbe inşa edilmeden önce zemine, inşa edilecek kubbenin çemberi işaretlenir ve daha sonra bu noktalara çekül tutularak kubbe inşa edilir. Bu mimari yöntem günümüzde de uygulanır; tek fark artık [[çekül]] yerine [[lazer]]in kullanılmasıdır.

[[Dosya:Seraf Haga Sofia RB1.jpg|küçükresim|sol|upright=1|[[Serafim]] fresklerinden biri]]
Kubbeden payelere geçişi sağlayan dört pandantif üzerinde Hristiyan [[melek]]ler hiyerarşisindeki bir melek sınıfını tasvir eden [[fresk]]ler bulunur. Bunların Kerubi melekleri mi, yoksa Seraphim melekleri mi oldukları konusu kesinlik kazanmamıştır. Bizans'ın erken devirlerinde bunların mozaik olduğu belirtilir, tahrip olduklarında freske çevrilmiş oldukları düşünülüir. Üzerleri Osmanlı döneminde hiç kapatılmamış, yalnızca yüzlerine altın yaldızla kaplı oval bir yıldız yerleştirilmiştir. Bu 6 kanata sahip melek fresklerinden ikisinin birkaç yıl önce restore edilmiş olmasına karşın, yağmurun sızması nedeniyle yeniden tahrip oldukları görülür. Bu tahribatın nedeni Bizanslıların yapıda dere kumu yerine deniz kumu kullanmış olmalarıdır. Zira deniz kumu inşaatte kullanılmadan önce suyla yıkansa da, bir miktar tuzu bünyesinde tutmakta ve kumun yapıda kullanılmasından sonra bu tuz, yağmur sularını çekici ve emici bir işlev görür. (Bu tahribat özellikle üst kattaki tavan mozaiklerinde etkili olmuştur.)

[[Dosya:Płacząca kolumna Haga Sofia RB.jpg|küçükresim|"Terleyen sütun"daki dilek yeri]]
Orta nefin iç nartekse yakın kısmında [[Helenistik Dönem]]den kalma (MÖ 4. yy.), bektaşi taşından (İng. alabaster) yapılma iki büyük küp bulunur. Bunlar [[III. Murad]] döneminde [[Bergama]]’da bulunmuş, Ayasofya’ya getirilerek su içme gereksinimlerini karşılamak üzere kullanılmıştır. Küplerden büyük olanı 1200 litrelik bir kapasiteye sahiptir.

Duvarlardaki boş taş çerçevelerde Bizans döneminde [[ikona]]lar bulunmaktaydı. Orta nefte iç [[narteks]]e paralel olarak uzanan iki küçük tünelde Ayasofya’nın en eski mozaikleri bulunur. Bunlardan birinde ilk Hristiyanların kullandıkları, [[Yunan alfabesi]]nin beş harfini içeren sekiz dilimli daire sembolü bulunur.

===== Kuzey nefi =====
Kuzey nefinde ziyaretçilerin ilgisini çeken tek şey, nefin batı ucunda bulunan, beyaz mermerden yapılma kare biçimli sütundur. "Terleyen sütun" olarak adlandırılan ve hakkında kaynaksız sayısız rivayet bulunan bu sütun, günümüzde dilek dileme yeri durumuna gelmiştir. Dilek dilemek isteyenler elinin başparmağını sütundaki deliğe sokup elleriyle bir daire çizerler. Delik günümüzde sütuna geçirilmiş bronz bir plakanın ortasında yer alır.

===== Çıkış =====
[[Dosya:Hagia Sophia Southwestern entrance mosaics 2.jpg|küçükresim|sol|Çıkış mozaiği. Justinianus, Meryem ve Büyük Konstantin|upright=1.14]]
Üst kata çıkılmayıp binadan dışarı çıkılmak istendiğinde iç [[narteks]]in güney ucundaki kapıdan çıkılır. Bu çıkış kapısının üzerine yerleştirilmiş bir ayna oraya, çıkış yönünde ilerleyen ziyaretçileri, arkalarında kaldığından göremedikleri bir mozaiğin daha bulunduğu konusunda uyarmak üzere yerleştirilmiştir. 10. yüzyıldan kalma bu mozaik, Fossati tarafından 1849'da keşfedilip tekrar kapatılmış, 1933-1934 yıllarında ''Byzantine Institute of America'' kurumundan Thomas Whittemore tarafından temizlenmiştir. Mozaikte ortada çocuğuyla birlikte Meryem yer alır. Meryem değerli taşlarla süslü bir tahttadır. Koyu lacivert bir ''kaphoriun'' giyen Meryem'in başörtüsünün kenarlarında altın yaldızlı bir şerit, alnında ve omuzlarında da altın yaldızlı haç bulunur. Olgun bir insanın yüz hatlarıyla tasvir edilen "çocuk [[İsa]]" sağ eliyle [[vaftiz]] işareti yapmakta ve sol elinde "malik olma"yı simgeleyen bir rulo tutar. Solda Üçüncü Ayasofya’yı inşa ettiren [[I. Justinianus]] Meryem’e Ayasofya’nın bir maketini sunar halde tasvir edilmiştir. Bu Ayasofya maketinde kubbenin üzerinde bir haç bulunduğu görülür. Sağda ise [[Konstantinopolis]]’in kurucusu sayılan [[Roma]] imparatoru [[I. Konstantin|Büyük Konstantin]] Meryem'e [[sur]]larla çevrili [[Konstantinopolis]]’in bir maketini sunar halde tasvir edilmiştir. Adı Bizans alfabesiyle yukarıdan aşağı doğru yazılmıştır. Meryem'in tahtının zeminini oluşturan mozaik taşlarının yapımında gümüş kullanılmıştır.

Çıkışta yer alan, artık kapatılamayan bronz kapı, dünyanın en eski kapılarından biri sayılır. MÖ II. yüzyıla ait bu kapı Ayasofya’ya [[Tarsus]]’taki bir [[tapınak]]tan getirilmiştir. Ayasofya’nın zemini Bizans dönemindeki bir depremden sonra bir miktar (30-35&nbsp;cm) yükseltilmek zorunda kalınmıştır. Bu yüzden bu kapı iptal edilerek yerine yenisi yapılmış, fakat eski kapı başka yere götürülmeyerek orada bırakılmıştır. Bu sayede kapının alt kısmında Ayasofya’nın 6. yüzyıla ait zemini görülebilir.

==== Üst kat ====
[[Dosya:Empress loge Hagia Sophia 2007 006.jpg|küçükresim|upright=0.91 |İmparatoriçe locası]]
[[Dosya:Istanbul.Hagia Sophia064.jpg|küçükresim|upright=0.91 |Cennet ve cehennem kapısı]]
[[Dosya:Comnenus mosaics Hagia Sophia.jpg|küçükresim|upright=0.91|[[II. İoannis|II. İoannis Komnenos]], [[Meryem]], [[İsa]], [[İrini (II. İoannis'in eşi)|İrini]]]]
[[Dosya:Empress Zoe mosaic Hagia Sophia.jpg|upright=0.91|sağ|küçükresim|Zoi ve eşi]]
[[Dosya:Apse mosaic Hagia Sophia Virgin and Child.jpg|upright=0.91|sağ|küçükresim|Absiddeki Meryem]]Üst kata alt kattaki iç [[narteks]]in batı ucunda yer alan bir kapıdan geçilerek irili ufaklı taşlarla "arnavut kaldırımı" tarzında döşenmiş bir rampadan çıkılır. Sarmal bir biçimdeki rampa 7 halka yaparak üst kata ulaşır. Bu rampa [[imparator]]içenin tahtıyla sarsılmadan taşınmasına merdiven basamaklarına kıyasla büyük bir kolaylık sağlamaktaydı. Rampa duvarlarında yer yer eski tuğla kemerler görülür. Bizans döneminde de Osmanlı döneminde de üst kat daima kadınlara ayrılmıştı. Üst katta da alt katta olduğu gibi,|250px güney (sağda) ve kuzey nefleri bulunur. Bu iki nef birlikte bir "at nalı" biçimini oluştururlar. Güney üst nefine sağda yer alan (alt kattaki [[narteks]]in üzerinde bulunan) bir galeriden geçilerek ulaşılır.

===== Güney üst nefi (tribünü) =====
[[Dosya:Upper gallery Hagia Sophia 2007 003.jpg|küçükresim|sol|upright=0.91|Güney üst nefi]]
Törenleri izlemek üzere Ayasofya'ya gelen imparatoriçe, üst kata çıkarılır, törenleri maiyetindekilerle birlikte, üst katın güney nefindeki "imparatoriçe locası"ndan izlerdi. İmparatoriçe locasından günümüze ulaşan kısımlar mermer başlıklı iki küçük yeşil porfirden yapılma sütun ve zemindeki, imparatoriçenin tahtının konacağı yeri göstermek üzere yerleştirilmiş dairesel yeşil porfir taşından oluşur. Bu yeşil daire, [[#Omphalion ve müezzin mahfili|omphalion]]daki daireler gibi yapılmıştır. Buradan binanın alt katı ve iç mekânına hakim bir bakış açısı elde edilebilir.

Üst katın neflerinde tavanı kaplayan, insan figürü içermeyen mozaikler Osmanlı döneminde yağmur suyundan tahrip olduğundan, 19. yüzyılda Osmanlı sultanı [[Abdülmecid]] bunları onarılmasını emretmişti. Fakat mozaik sanatı 19. yüzyılda unutulmuş bir [[sanat]] durumuna geldiğinden İtalyan Fossati kardeşler sultana bunları onaramayacaklarını belirtip başka bir çözüm önerisinde bulundular: Çok tahrip olan mozaikler sıvayla kaplandı ve altta kalan mozaik motifleri bu sıva üzerine resmedildi. Bazı sütunların üst kısımlarındaki kemerlerde sıvayla kaplanmamış mozaikler hâlen görülebilir durumdadır. Fakat yer yer nemden dolayı orijinal renklerini kaybetmişlerdir. Ayrıca yer yer dökülen veya altta mozaik olup olmadığı anlaşılmak üzere kasten açılmış sıvalar altından da eski mozaikler görülebilir. Fossati kardeşlerin üst kattaki tavan mozaiklerini kaplamadan önce tüm mozaiklerin kopyalarını kâğıtlara çıkardıkları bilinmekteyse de, yanlarında götürdükleri bu kâğıtların günümüzde nerede oldukları bilinmez.

İmparatoriçe locasının az ilerisinde, üzerlerindeki anahtar kabartmalarından dolayı "cennet ve cehennem kapısı" olarak adlandırılan, vaktiyle bir kapı içerdiği sanılan, duvarlara sabitlenmiş iki mermer blok görülür. Bu bloklar üzerinde [[yaşam ağacı]], balık gibi [[sembol]]ler içeren küçük [[kabartma]]lar bulunur. Kilise temsilcileri [[konsil]]lerin yapılacağı odaya gitmek üzere bu kapıdan geçerlerdi.

[[Dosya:Deesis mosaic Hagia Sophia.jpg|küçükresim|sol|upright=0.9|Deisis]]
Buradan geçildikten sonra sağ tarafta yer alan duvarda, 12. yüzyıldan kalma (1261'de yapıldığı sanılan), "deisis" ('Δέησις') olarak adlandırılan, İsa'nın [[Kıyamet|Kıyamet Günü]] insanlık için Tanrı’dan niyaz dilemesini simgeleyen bir mozaik bulunur. Alt kısmı yok olmuş bu büyük mozaikte ortada İsa, sağda [[Yahya|Vaftizci Yuhanna (Yahya)]], solda ise Meryem görülür. İsa'nın sağ eli, alt kattaki iç [[narteks]]te yer alan mozaikte de görüldüğü gibi, "[[vaftiz]] işareti" denilen bir halde tasvir edilmiştir (başparmağın ucu "kalbe giden yol"la ilişkilendirilen yüzük parmağına temas eder haldedir). Bu mozaiğin muhtemelen diğer çeşitli Doğu Ortodoks kiliselerinde taklit edilmeye çalışılan bir özelliği, İsa'nın yüzünün sağ ve sol yarılarının birbirlerinden farklı olarak tasvir edilmiş olmasıdır. Bu fark, sağ ve sol gözlerde de görülür. Bir yapım hatası olmayan bu özellik, [[Leonardo da Vinci]]'nin ünlü eserinde de görülmekle birlikte, Ayasofya'daki bu mozaik 12. yüzyılda yapılmış olduğundan Vinci'nin eserinden daha eskidir. Mozaiği yapan sanatçı İsa'nın yüz kısmına öyle bir özellik kazandırmıştır ki, mozaikten [[Kudüs]] yönüne doğru 10-15 metre kadar yürünerek geri dönüp bakıldığında hem İsa'nın yüzünün iki yarısı [[simetri]]k hale gelir, hem de İsa'nın gözleri o konumdaki kişiye bakar bir vaziyet alır. Bu mozaik Bizans resim sanatında [[rönesans]]ın başlangıcı olarak ele alınır. Üst katın bu kısmında sağda, zeminde [[Venedik Cumhuriyeti]]'nin kör hükümdarı Dandolos'un mezarı yer alır.

Güney üst nefinin doğu ucunda, sağda binanın eğrilmeye maruz kalışının açık bir göstergesi olan, [[Pisa Kulesi|Piza kulesi]] gibi eğrilmiş bir sütun bulunur. Solda ise yine alt kısımları tahrip edilmiş iki mozaik yer alır. 1122'de yapılmış olan ilk mozaikte ortada çocuğuyla Meryam Ana, solda, elinde bir para kesesi tutan Bizans imparatoru II. Ioannes (Johannes) Komnenos, sağda eşi İren görülür. Mozaiğin 90 derece açı yaparak yan duvarda (payede) devam eden kısmında imparatorun veremden ölen oğlu Aleksios tasvir edilir. İmparator ve eşi oğullarının genç yaşta ölmesinden sonra çocuklar için ücretsiz bir hastanenin açılmasını finanse etmişlerdir.

11. yüzyıldan kalma diğer mozaikte ortada İsa yer alır. Bizans mozaik sanatında genellikle, İsa baştaki haleye bir [[haç]] iliştirilerek tasvir edilir ve ayrıca mozaiklere kimlikleri açıklayıcı yazılar eklenir. Bu bakımdan Bizans mozaiklerinde kimliklerin teşhis edilmesinde zorluk çekilmez. Mozaikte sağda imparatoriçe [[Zoi (imparatoriçe)|Zoi]] yer alır. Zoi, kocalarının ölümünden dolayı üç kez evlenmiş ve üç imparatora eşlik etmiştir. Her evlendiğinde mozaikteki imparatoru ve adını değiştirmek gerektiğinden, sanatçı mozaikteki imparatorun vücudunu tümüyle değiştirmek yerine yerine yalnızca kafayı ve kim olduğunu açıklayan yazıyı değiştirmek yoluna gitmiştir. Bu yüzden mozaikte imparatorun kafasının ve adının çevresinde kazınma izleri görülür. Mozaikteki son kocası imparator [[IX. Konstantinos]]'tur. O da elinde bir para kesesi tutar halde tasvir edilmiştir.

Bu mozaiğin solundaki girintide yer alan, süslemeli tarzda boşluklar açılarak oyulmuş mermer blokun üzerinden bakıldığında, tam karşıda, absidin üst kısmı ile yarım kubbe arasındaki kemerde görülen, bir kanadın alt ucunu ve ayak kısmını gösteren mozaik parçaları vaktiyle burada bir melek mozaiğinin bulunduğu izlenimini verir. Muhtemelen bir deprem sırasında düşmüş olmalıdır. Mermer bloktan hafifçe sağa doğru bakıldığında ise absidin üst kısmında yer alan, kucağında çocuğunu taşıyan Meryem mozaiği alt kattan görülme derecesine kıyasla daha iyi ve daha yakından görülebilir. 9. yüzyıla tarihlenen, Meryem'i taht üzerinde tasvir eden bu mozaikte, tahtın üzerindeki minderlerde pik ([[Maça (iskambil)|maça]]) [[sembol]]leri bulunur. İsa'nın giysisinin sarı renkte parlayan mozaik taşlarının yapımında altın, beyaz renkte parlayan kısımlarının yapımında gümüş kullanılmıştır.

===== Kuzey üst nefi =====
[[Dosya:Hagia Sophia dome inside.jpg|küçükresim|sol|upright=0.9|Cebrâil mozaiği]]
Kuzey üst nefinde günümüzde Ayasofya'nın mozaiklerinin ve çeşitli kısımlarının büyük boy fotoğrafları sergilenir. Bu nefin sağ tarafında kuytuda kalan bir duvarda imparator Aleksandros'un (912-913) mozaiği bulunur. Mozaik Ernest J. W. Underwood gözetiminde Bizans Enstitüsü tarafından temizlenmiştir.<ref>Lord Kinross, Hagia Sophia: A History of Constantinople, Newsweek, New York, 1972, p.132-133.</ref> [[Aleksandros|İmparator Aleksandros]]'un [[Eşcinsellik|eşcinsel]] olduğu ve özel yaşamına önem verebilmesi için imparatorluğun yönetimini kardeşi [[VI. Leon]]'a bıraktığı belirtilir.

Nefin doğu ucundaki bitiminde, solda aşağı kata iniş rampası bulunur, sağda ise, güney nefinin ucundaki girintinin simetriği tarzında bir girinti yer alır. Buradan bakıldığında tam karşıda, absidin üst kısmı ile yarım kubbe arasındaki kemerde [[Cebrâil]]'i tasvir eden mozaik görülür. Mozaik buradan, alt kattan görülme derecesine kıyasla daha iyi ve daha yakından görülebilir. 9. yüzyıla tarihlenen bu mozaikte kanatlarıyla tasvir edilmiş başmeleklerden Cebrâil, sol elinde bir küre tutar halde tasvir edilmiştir. Bu kürenin dünyayı temsil ettiği sanılır. Fakat mozaiğin dünyanın yuvarlak olduğunun bilinmediği 9. yüzyılda yapılmış olduğu göz önüne alınırsa, sanatçının hangi bilgiye dayanarak dünyayı yuvarlak temsil etmiş olması düşündürücü, ilginç bir konu oluşturur.

Absiddeki Meryem mozaiği buradan da görülür. Bu mozaiğin öteki nefin bitimindeki girintiden görülmesine kıyasla buradan görülmesinin tek farkı, buradan Meryem ve İsa'nın bakışlarının düşmüş olduğu sanılan melek mozaiğine yönelmiş olduklarının fark edilebilmesidir.

=== Mozaikler ===
[[Dosya:İsa İkonu, Ayasofya.jpg|upright=1.36|sağ|küçükresim|[[İsa]] ikonu, Ayasofya]]
Tonlarca altının kullanıldığı Ayasofya mozaiklerinin yapımında [[altın]]ın yanı sıra, [[gümüş]], renkli [[cam]], pişmiş toprak ve renkli [[mermer]] gibi taş parçaları kullanılmıştır. 726'da III. Leo'nun tüm [[ikona]]ların yok edilmesi emriyle, tüm ikona ve [[heykel]]ler Ayasofya'dan kaldırılmıştır. Dolayısıyla Ayasofya'da günümüzde görülen, surat tasvirleri içeren mozaiklerin hepsi ikonoklazm dönemi sonrasında yapılan mozaiklerdir. Bununla birlikte Ayasofya'da surat tasviri içermeyen mozaiklerden az bir kısmı 6. yüzyılda yapılan ilk mozaiklerdir.<ref name="REVAK" />

1453'te kilise camiye dönüştürüldükten sonra insan figürleri içerenlerin bir kısmı ile ince bir sıvayla kaplanmış ve yüzyıllarca sıva altında kalan mozaikler bu sayede doğal ve yapay tahribattan kurtulabilmiştir. İstanbul'u ziyaret eden 17. yüzyıl gezginlerinin raporlarından Ayasofya'nın camiye çevrilmesini izleyen ilk yüzyıllarda insan figürü içermeyenler ile içerenlerden bir kısmının sıvayla kaplanmadan bırakılmış oldukları anlaşılır. Ayasofya mozaiklerinin tamamen kapatılması 842'de ya da 18. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşmiştir.<ref name="Heyet" /> 1755'te İstanbul'a gelen Baron De Tott artık tüm mozaiklerin [[badana]] altında kalmış olduğunu belirtmiştir.<ref name="Heyet" />

Sultan [[Abdülmecid]]’in isteği üzerine 1847 ile 1849 yılları arasında Ayasofya’da çeşitli [[Restorasyon (onarım)|restorasyon]] çalışmaları yapan ve sultandan restorasyon sırasında keşfedilebilecek mozaikleri belgeleme iznini alan Fossati kardeşler,<ref name="HistPlc">{{Kitap kaynağı |başlık=International Dictionary of Historic Places Volume 3 Southern Europe |yayımcı=Fitzroy Dearborn |yıl=1995 |erişimtarihi=8 Ekim 2010 |isbn=1-884964-02-8 |dil=İngilizce |sayfa=347 |alıntı=A major restoration took place from 1847 to 1849, under the direction of the Swiss architect Gaspare Fossati, during the reign of Sultan Abdülmecid I.}}</ref> mozaiklerin sıvalarını kaldırıp desenlerini belgelerine kopyaladıktan sonra mozaikleri tekrar kapatmışlardır. Bu belgeler günümüzde kayıptır. Buna karşılık, o yıllarda Alman hükûmetince onarım için gönderilen mimar W. Salzenberg bazı mozaiklerin desenlerini de çizmiş ve yayımlamıştır.<ref name="Heyet" />

Sıvayla kaplı mozaiklerin büyük bir kısmı 1930’larda ''Byzantine Institute of America'' adlı kurumun bir ekibi tarafından açılmış ve temizlenmiştir. Ayasofya’nın mozaiklerinin açılması ilk kez 1932’de ''Byzantine Institute of America'' kurumunun başındaki Thomas Whittemore tarafından gerçekleştirilmiş olup ilk gün ışığına çıkarılan mozaik "imparator kapısı" üzerindeki mozaik olmuştur.

Doğudaki yarım kubbe üzerindeki sıvanın bir kısmının bir süre önce düşmesi sayesinde bu yarım kubbeyi örten sıvanın altında mozaiklerin bulunduğu anlaşılmıştır.

=== Avlu ===
[[Dosya:Fountain Hagia Sophia 2007 002.jpg|küçükresim|upright=1.14|Şadırvan]]
Alt kattaki çıkış kapısından avluya çıkıldığında görünen, erkeklerin abdest gereksinimini karşılamak üzere inşa edilmiş [[şadırvan]], [[I. Mahmud]] döneminde eklenmiştir. Sol taraftaki kapı türbelere açılır. Ayasofya Müzesi'ne ait türbeler, [[II. Selim]]'in, [[III. Murad]]'ın, [[III. Mehmed]]'in, Sultan Mustafa'nın, Sultan İbrahim'in ve [[şehzade]]lerin türbeleridir. Türbeler artık ziyarete açılmıştır. Bu türbelerden birinde yürütülen restorasyon çalışmaları sonucu bilinen en büyük boyutlu, Bizans döneminin 6. yüzyıl öncesi erken Hristiyanlık dönemine ait vaftiz havuzu ortaya çıkarılmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.haberler.com/ayasofya-daki-tarihi-vaftiz-havuzu-gun-yuzune-2412500-haberi/ | başlık = Ayasofya'daki Tarihi Vaftiz Havuzu Gün Yüzüne Çıktı | erişimtarihi = 17 Ağustos 2020 | tarih = 2010 | dil = Türkçe | çalışma = Haberler.com | yayıncı = | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200822125347/https://www.haberler.com/ayasofya-daki-tarihi-vaftiz-havuzu-gun-yuzune-2412500-haberi/ | arşivtarihi = 22 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.ntv.com.tr/turkiye/dunyanin-en-buyuk-vaftiz-havuzu,PLriP80Fx0aO48Q5Fem31w | başlık = Dünyanın en büyük vaftiz havuzu | erişimtarihi = 17 Ağustos 2020 | tarih = 2010 | dil = Türkçe | çalışma = | yayıncı = NTV | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200822125353/https://www.ntv.com.tr/turkiye/dunyanin-en-buyuk-vaftiz-havuzu,PLriP80Fx0aO48Q5Fem31w | arşivtarihi = 22 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.milliyet.com.tr/gundem/ayasofyanin-bir-sirri-daha-ortaya-cikiyor-1325747 | başlık = Ayasofya'nın bir sırrı daha ortaya çıkıyor | erişimtarihi = 17 Ağustos 2020 | tarih = 2010 | dil = Türkçe | yayıncı = Milliyet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200822125402/https://www.milliyet.com.tr/gundem/ayasofyanin-bir-sirri-daha-ortaya-cikiyor-1325747 | arşivtarihi = 22 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Ayrıca, genellikle konserlerde açılan [[Aya İrini]] Müzesi de Ayasofya Müdürlüğüne bağlıdır. Avludaki hem taş hem tuğla kullanılarak inşa edilmiş yapı ise Osmanlı döneminde eklenmiş, çocukların Kur'an eğitimi için kullanılmış [[sıbyan mektebi]]dir. Avluyu çevreleyen diğer binalar müze müdürlüğünün personelince çalışma amaçlı kullanılır.

== Galeri ==
<gallery>
Dosya:Imperial Gate Hagia Sophia 2007a.jpg|İmparator Kapısı
Dosya:Istanbul.Hagia Sophia051.jpg|Bergama'dan getirilen küplerden büyük olanı
Dosya:DSC04073 Istanbul - Aya Sophia - Matroneo - Foto G. Dall'Orto 24-5-2006.jpg|Üst kattaki eğik sütun
Dosya:Hagiasofia-construction.jpg|Kubbe ve iskele
Dosya:Hagia Sophia Gate March 2008.jpg|Güney nefi (alt kat) duvar kaplamaları ve mozaikleri
Dosya:Upper gallery Hagia Sophia 2007 007.jpg|Güney nefi (üst kat) mozaikleri
Dosya:Beautiful Gate Hagia Sophia March 2008pano.jpg|Tarsus kökenli bronz kapı
Dosya:Istanbul.Hagia Sophia068.jpg|[[Enrico Dandolo]]'nun mezarı
Dosya:Istanbul.Hagia Sophia026.jpg|Sultan Mahfili
Dosya:Sultan Mahfili.jpg|Sultan Mahfili (2024)
Dosya:İstanbul - Ayasofya, İmparator Kapısı r1 - Mart 2013.JPG|İmparator Kapısı
Dosya:Kabe Mosaik.jpg|[[Kâbe]]'yi temsil eden kırık çiniler
Dosya:Haga Sofia RB6.jpg|İznik çinileri
Dosya:Hagia-sofia-viking.jpg|Vikinglerden kaldığı sanılan runik yazılar
Dosya:Byzantinischer Mosaizist des 9. Jahrhunderts 003.jpg|Patrik mozaiklerinden biri, [[İoannis Hrisostomos]]
Dosya:Frith, Francis (1822-1898) - Early view of Istanbul, ca 1865-1870.jpg|1865-1870 erken stereo kartta Ayasofya Camii ve ahşap evler
Dosya:Hagia Sophia February 2013 02.jpg|Ayasofya gece görünümü
Dosya:Istanbul-Hagia-Sofia-1.jpg|Ayasofya
Dosya:Ayasofya 4.JPG|Ayasofya'nın içinden bir görüntü
Dosya:Ayasofya 5.JPG|Ayasofya
Dosya:Hagia Sophiaa.jpg|Ayasofya (üst kat)
Dosya:Ayasofya’nın dış bölümü.jpg|Sultan Ahmet Parkı'ndan Ayasofya
</gallery>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Gli]]
* [[Küçük Ayasofya Camii]]
* [[Camiye çevrilen kiliseler listesi]]

== Notlar ==
{{not listesi}}

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==
* Mainstone, Rowland J. (1997). Hagia Sophia: Architecture, Structure, and Liturgy of Justinian's Great Church (reprint edition). W W Norton & Co Inc.. ISBN 0-500-27945-4
* [http://www.islamicarchitecture.org/architecture/monuments/hagia.sophia.html Hagia Sophia Church], also known as Church of Holy Wisdom.
* Akṣit, Ilhan. Hagia Sophia. Akṣit Kültür ve Turizm Yayincilik. ISBN 975-7039-07-1
* Turner, J., ''Grove Dictionary of Art'', Oxford University Press, USA; New Ed edition (January 2, 1996); ISBN 0-19-517068-7
* H. Veli Yenisoğancı, L. Suat Kongaz, Ali Kılıçkaya, Saadet Barutçu, Süleyman Eskalen, Müjgan Harmankaya, Nilay Yılmaz, Tahsin Aydoğmuş, Ozan Sağdıç. Ayasofya-Müzeler Rehberi, Ankara, ISBN 975-387-042-6
* Bordewich, Fergus M., [http://www.smithsonianmag.com/travel/Fading-Glory.html "A Monumental Struggle to Preserve Hagia Sophia"] {{Webarşiv|url=https://wayback.archive-it.org/all/20130408220718/http://www.smithsonianmag.com/travel/Fading-Glory.html |tarih=8 Nisan 2013 }}, ''Smithsonian'' magazine, December 2008
* Critique (revue), Byzance - Istanbul. Seuil, 1992
* A Vision for Empires (Ayasofya: İmparatorluklara Yaraşır Bir Görü) [[Cyril Mango]] ve [[Ahmet Ertuğ]] Ertuğ&Kocabıyık Yayınları

== Dış bağlantılar ==
* {{OSM way}}
{{Commons|Hagia Sophia}}
* {{URL|www.fatih.gov.tr/dunya-mimarlik-tarihinin-onemli-anitlarindan-ayasofya|Dünya Mimarlık Tarihinin Önemli Anıtlarından Ayasofya}}
* [https://archive.today/20120709192747/http://harika.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=343 T.C. İstanbul Valiliği (Harika İstanbul) | Ayasofya Müzesi ve tanıtımı]
* [http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=en&geocode=&q=Aya+Sofya&sll=38.322232,26.30511&sspn=0.007441,0.013647&g=%C3%87e%C5%9Fme&ie=UTF8&t=k&z=16 Ayasofya'nın uydudan görünüşü, '''Google Haritalar'''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20081125090651/http://maps.google.com/maps?f=q |tarih=25 Kasım 2008 }}
* [https://web.archive.org/web/20070616191927/http://www.kultur.gov.tr/tr/ayasofya/ayasofya.htm Kültür ve Turizm Bakanlığı | Ayasofya Sanal Turu] {{İng}}
* [http://www.Hagia-Sophia.net Ayasofya'nın tarihi ve yapısı hakkında] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100123121120/http://www.hagia-sophia.net/ |tarih=23 Ocak 2010 }}. {{İng}}
* [https://web.archive.org/web/20100113195435/http://sacred-destinations.com/turkey/istanbul-hagia-sophia-floor-plan.html İnteraktif zemin planı]. {{İng}}
* [http://www.rel.gr/photo/thumbnails.php?album=5 Ecumenical Patriarchate | Ayasofya fotoğrafları] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110721075456/http://www.rel.gr/photo/thumbnails.php?album=5 |tarih=21 Temmuz 2011 }} {{İng}}
* [https://web.archive.org/web/20100614062251/http://www.diatheke.org/AgiaSofia/index.php Ayasofya'nın tarihi ve fotoğrafları] {{İng}}
* [http://www.mtvfilm.com/tr/film/ayasofya/ Suha Arın'ın Ayasofya belgeseli] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110609042015/http://www.mtvfilm.com/tr/film/ayasofya/ |tarih=9 Haziran 2011 }}
* [http://www.ayasofyabarismuzesi.com Ayasofya Barış Müzesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180602003925/http://www.ayasofyabarismuzesi.com/ |tarih=2 Haziran 2018 }}
* [http://www.pallasweb.com/deesis/ Deesis Mosaic of Christ | Güney galerisi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100114142348/http://www.pallasweb.com/deesis/ |tarih=14 Ocak 2010 }}. {{İng}}
* {{Web kaynağı |url=http://www.byzantium1200.com/images/hagia1.jpg |başlık=Ayasofya’nın Bizans dönemindeki halinin bir rökonstitüsyonu |erişimtarihi=25 Mart 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20060502043821/http://www.byzantium1200.com/images/hagia1.jpg |arşivtarihi=2 Mayıs 2006 |ölüurl=hayır }}

{{Ayasofya Külliyesi}}
{{İstanbul'da camiye çevrilen kiliseler}}
{{Konstantinopolis kilise ve manastırları}}
{{Fatih'teki camiler}}
{{Türkiye'deki ulu camiler}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:İstanbul'daki camiye çevrilen kiliseler]]
[[Kategori:İstanbul'un Tarihî Alanları]]
[[Kategori:Fatih'teki camiler]]
[[Kategori:Konstantinopolis kilise ve manastırları]]
[[Kategori:I. Justinianus döneminde yapılar]]
[[Kategori:6. yüzyılda tamamlanan kiliseler]]
[[Kategori:537'de kurulan oluşumlar]]
[[Kategori:530'larda mimarlık]]
[[Kategori:1934'te kurulan müzeler]]
[[Kategori:Türkiye'deki eski müzeler]]
[[Kategori:İstanbul ilindeki taş camiler]]
[[Kategori:Türkiye'deki taş kiliseler]]
[[Kategori:Türkiye'deki kubbeli camiler]]
[[Kategori:Türkiye'deki kubbeli kiliseler]]
[[Kategori:Ayasofya Külliyesi]]