Battânî sayfasının kaynağını görüntüle

{{Bilim insanı bilgi kutusu
| isim = Battânî
| resim_adı = Albategnius.jpeg
| resim_boyutu = 
| resim_başlığı = Battânî'yi [[Usturlap|usturlab]] ile tasvir eden bir resim.
| doğum_adı = Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani
| doğum_tarihi = 858
| doğum_yeri = bugünkü [[Harran]], [[Şanlıurfa]], [[Türkiye]]
| ölüm_tarihi = 929
| ölüm_yeri = bugünkü [[Samarra]], [[Irak]]
| ölüm_sebebi = 
| vatandaşlığı = 
| milliyeti = [[Araplar|Arap]]
| dini = [[İslam]]
| dalı = [[Astronomi]], [[astroloji]], [[matematik]]
| çalıştığı_yerler = 
| alma_mater = 
| doktora_hocası = 
| doktora_öğrencileri = 
| etkilendikleri = [[Batlamyus]]
| etkiledikleri = [[Biruni]], [[Copernicus]], [[Johannes Kepler]], [[Tycho Brahe]] , [[Ebu'l-Vefâ el-Bûzcânî]]
| önemli_başarıları = ve '''buluşları'''
*Güneş yılını 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüş olması.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.yavuzunat.com/t/T21.pdf |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=19 Temmuz 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150603214419/http://www.yavuzunat.com/t/T21.pdf |arşivtarihi=3 Haziran 2015 |ölüurl=evet }}</ref>
*Sin x = a cos x eşitliğini bulmuş olması.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/astronomide-bir-oncuel-battani.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=18 Temmuz 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150722011427/http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/astronomide-bir-oncuel-battani.html |arşivtarihi=22 Temmuz 2015 |ölüurl=hayır}}</ref>
| ödüller = 
| imza = 
| ek_bilgi = 
}}
'''Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani''' (858, [[Harran]] - 929, [[Samarra]] yakınlarındaki Kasr el-Cis kazası) Latince '''Albategnius''', '''Albategni''' ya da '''Albatenius''' olarak bilinen, [[Araplar|Arap]]<ref>{{İng}} Kunitzsch, P. [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-0498.1974.tb00301.x/abstract "New light on Al-Battani's Zij"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20151117211012/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-0498.1974.tb00301.x/abstract |tarih=17 Kasım 2015 }}. ''Centaurus'' (Aralık 1974) 18. Cilt 4. Sayı s 270–274.</ref><ref>{{İng}} Angelo, J. ''Encyclopedia of Space and Astronomy''. Infobase Publishing (2009) s 78. ISBN 9781438110189.</ref><ref>{{İng}} Adamec, L. ''The A to Z of Islam''. Scarecrow Press (2009) s 58. ISBN 9780810871601.</ref><ref>{{İng}} Daintith, J & Gjertsen, D. ''A Dictionary of Scientists''. Oxford University Press (1999) s 7. ISBN 9780192800862.</ref> [[astronom]], [[astrolog]] ve [[matematikçi]]dir. Şu anda Türkiye'de bulunan [[Şanlıurfa]] ilinin bir ilçesi olan [[Harran]]'da doğmuştur.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/A/Albategnius.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=12 Ağustos 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090814125012/http://www.daviddarling.info/encyclopedia/A/Albategnius.html |arşivtarihi=14 Ağustos 2009 |ölüurl=evet }}</ref> Lakabı ''es-Sabi'{{'}}dir fakat tam künyesi, bizi onun [[Müslüman]] olduğu sonucuna götürür.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Battani.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=12 Ağustos 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20170717012428/http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Battani.html |arşivtarihi=17 Temmuz 2017 |ölüurl=hayır }}</ref>

== Astronomi çalışmaları ==

Battani'nin astronomideki en çok bilinen başarılarından biri [[Güneş takvimi|Güneş Yılın]]ı 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüş olmasıdır.

Battani'nin Zij adı verilen çalışması [[Johannes Kepler]], [[Tycho Brahe]] gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki yaratmıştır. [[Nicolaus Copernicus]], Zij üç defa Latinceye çevrilmesine rağmen, O'ndan yaklaşık 700 yıl önce yaşamış Battani ne yazdıysa eserlerinde tekrar etmiştir.

Modern dünya, Battani'ye bilim dünyasına katkılarından dolayı hürmetini, saygısını göstermiş ve Ay'daki bir bölgeye '''Albategnius''' olarak ismini vermiştir.

Battani, [[Suriye]]'de [[Rakka]] ve vefat ettiği şehir olan [[Şam]]'da çalışmalar yapmıştır. Battani, [[Batlamyus]]'un bazı yanlışlarını düzeltmiş ve yeni Güneş ve Ay tablolarında derlemiştir. Uzun süre bilim dünyasında otorite olarak kabul edilmiştir. Güneş'in [[enberi]] hareketlerini keşfetmiş, gök kürenin bölümleri üzerine çalışmalar yapmış ve muhtemelen 5.yüzyılda yaşamış olan Hint astronom [[Aryabhata]]'dan bağımsız olarak, [[Sinüs (matematik)|sinüs]]ün ve kısmi olarak da [[tanjant]]ın hesaplamadaki kullanımlarını açıklamış ve böylece modern [[trigonometri]]nin temelini atmıştır. Battani bunlardan başka astronomide, ekinoksların [[devinme]] hareketlerinin değerlerini ve ekliptik eğimi çok yakın bir oran bularak hesaplamıştır. Battani, tablolarında devinim için tekdüze değerlendirmeler kullanmıştır.

O'nun en önemli çalışması olan [[Zij]] ya da ayarlı astronomik tablolar, [[Plato Tibirnitus]] tarafından 1116 yılında ''De Motu Stellarum'' olarak Latinceye çevrilen 57 bölümden oluşan ''el-Zij es-Sabi'' adlı eseri Avrupa astronomisinde büyük bir etki bırakmıştır. Zij, biraz Hint etkisi görülen Batlamyus teorisi üzerine bina tesis edilmiştir.<ref>E. S. Kennedy, A Survey of Islamic Astronomical Tables, (Transactions of the American Philosophical Society, New Series, 46, 2), Philadelphia, 1956, pp. 10-11, 32-34</ref> Bu eserin bir yeni baskısı 1645 yılında [[Bologna]]'da ortaya çıkmıştır. Plato'nun orijinal el yazısıyla yazdığı nüshası [[Vatikan]]'da; ve Battani tarafından yazılmış bir el yazma tezi ise [[El Escorial|Escorial Library]]'de astronomik kronoloji bölümünde muhafaza edilmektedir.

Battani, gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak yaptığı gözlemler boyunca, Güneş'in dışmerkez kuvvetinin değiştiğini, modern astronomide Dünya'nın Güneş etrafındaki bir [[eliptik yörünge]] üzerindeki hareketinin  eşitliğini keşfetmiştir.<ref>C. Singer (1959), A Short History of Scientific Ideas, p. 151, Oxford University Press (cf. Salah Zaimeche (2002), Muslim Observatories, FSTC)</ref>

[[Kopernik]], [[Kopernik Devrimi]]'ni başlatan ''De Revolitionibus Orbium Coelestium'' adlı kitabında Battani'ye olan minnetini dile getirmiş ve birçok yerde ondan alıntılar yapmıştır.

== Matematik==

Battani, matematikte trigonometride günümüzde kullanılan formüller üretmiştir:

::<math>\tan a = \frac{\sin a}{\cos a}</math>

::[[Dosya:Albategnius lunar crater map.jpg|alt=Adını el-Battani'den alan Ay'daki krater|küçükresim|Ay'daki Albategnius ('''el-Battani''') krateri]]<math>\sec a = \sqrt{1 + \tan^2 a }</math>

Ayrıca sin ''x'' = ''a'' cos ''x'' eşitliğini buldu, formül:

::<math>\sin x= \frac{a}{\sqrt{1 + a^2}}</math>

Battani, [[El-Mervezi]]'nin tanjant fikrini, tanjant ve kotanjant hesaplamaları amacıyla denklemler geliştirmek için konu hakkındaki matematiksel tablolarını derleyerek kullanmıştır. Bundan başka sekant ve kosekantın işteş fonksiyonlarını keşfetmiş ve O'nun ''gölgelerin tablosu'' olarak adlandırdığı, kosekantlar hakkındaki ilk matematiksel tabloyu, 1'den 90'a kadar her bir dereceyi içerecek şekilde hazırlamıştır.<ref>^ "trigonometry". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/605281/trigonometry {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150512052345/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/605281/trigonometry |tarih=12 Mayıs 2015 }}. Retrieved on 2008-07-21</ref>

== Saygınlığı ==
* Batılı bilim adamları yıllarca ayı onun ismiyle andı.
* Aydaki Albategnius kraterinin adı onun adına ithafen verilmiştir.
* [[Star Trek: Voyager]] filminde Excelsior-class starship USS Al-Batani [sic] NCC-42995 adlı uzay gemisi Kathryn Janeway'in ilk uzay görevi olarak onun adıyla adlandırlmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://sto.gamepedia.com/U.S.S._Al-Batani |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=19 Temmuz 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150919050048/http://sto.gamepedia.com/U.S.S._Al-Batani |arşivtarihi=19 Eylül 2015 |ölüurl=evet }}</ref>
* [[Orta Çağ]] batı dünyasında eserleri [[Latince]]'ye çevrilen ilk Müslüman bilim insanı oldu
*Yazar Kosta Kortidis "Malulen Emekli Gökbilimci Hüseyin Çineli" adlı eserinde el-Battani'ye geniş yer ayırmıştır. Satranç oyununda bilimciler satrancı adını verdiği satranç tahtasında el Battani "at" olarak hayat bulmuştur.

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==
* [http://www.gelisenbeyin.net/battani.html Sinüs ve kosinüs tabirlerini kullanan ilk bilgin]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090617194859/http://www.gelisenbeyin.net/battani.html |tarih=17 Haziran 2009 }}
* [http://www.ikrateam.de/4.html Battani]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100422202048/http://www.ikrateam.de/4.html |tarih=22 Nisan 2010 }}

{{İslam astronomları}}
{{İslam matematikçileri}}

{{Otorite kontrolü}}

{{DEFAULTSORT:Battani, Muhammad Jabir Harrani}}
[[Kategori:858 doğumlular]]
[[Kategori:929 yılında ölenler]]
[[Kategori:Alimler]]
[[Kategori:9. yüzyıl matematikçileri]]
[[Kategori:10. yüzyıl matematikçileri]]
[[Kategori:Orta Çağ'da Iraklılar]]
[[Kategori:Arap bilginler]]
[[Kategori:Arap astronomlar]]
[[Kategori:Arap matematikçiler]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman astronomları]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman matematikçileri]]