Dünya'nın şekli sayfasının kaynağını görüntüle

{{Jeodezi}}

'''Dünya'nın şekli,''' [[jeodezi]]de, [[Dünya]] gezegenini modellemek için kullanılan kimi boyut ve şekillerdir. Şekil türü, model için gereken hassasiyet dahil olmak üzere, çoğunlukla uygulama alanına dayalı olarak farklılaşmaktadır. [[Küresel Dünya|Küresel şekilli bir Dünya]] diğer birçok amaçla birlikte [[coğrafya]] ve [[astronomi]] için tatmin edici olan genel kabul görmüş tarihsel bir yaklaşımdır. Oldukça kesinliğe sahip olan kimi modeller zaman içinde geliştirilmiş olup, böylece [[Koordinat sistemi|koordinat sistemleri]] [[Seyir|navigasyon]], [[Yerölçüm|yerölçme]], [[kadastro]], [[arazi kullanımı]] ve diğer çeşitli konuların kesin ihtiyaçlarına hizmet edebilir hale gelmiştir.

== Amaç ==
Dünyanın topoğrafik yüzeyinde, yer şekilleri ve sulak alanlarının, okyanusların çeşitliliği belirgindir. Bu topoğrafik yüzey genellikle jeofizikçilerin, hidrografların ve topoğrafların çalışma alanını oluşturmaktadır. Dünyaya ilişkin ölçümlerin yapıldığı belirgin bir yüzeyin var olmasına rağmen, düzensizlikleri dikkate alarak bunu matematiksel olarak modellemek son derece karmaşıktır.

Pisagorcu küresel Dünya kavramı, matematiksel olarak ele alınması kolay olan sade bir yüzey imkanı sunmaktadır. Birçok astronomik ve navigasyon hesaplamaları, Dünya'ya oldukça benzer bir model olan küre şeklini kullanır. Ancak, tamamen lokal olanın ötesindeki ölçeklerde mesafeleri ve alanları ölçmek için daha hassas bir şekle ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm yüzeyin basık bir sferoid olarak modellenmesi, geoide en yakın küresel harmoniklerin kullanılması ya da bir bölgenin en uygun referans elipsoidi ile modellenmesi yoluyla daha iyi yaklaşımlar elde edilebilir.

Küçük alanların araştırılması sürecinde, yerel topoğrafyanın küresel eğriliği baskılaması nedeniyle Dünya'nın yüzeyinin düzlemsel bir modelinin kullanılması yeterli olmaktadır. Düzlem masası araştırmaları tüm Dünya'nın boyutu ve şekli göz önüne alınmaksızın göreceli olarak daha küçük alanlar için yapılmaktadır. Örneğin, belirli bir alanın veya bir kentin araştırması bu yöntem kullanılarak gerçekleştirilir. 
[[Dosya:Earth2014shape_SouthAmerica_small.jpg|küçükresim|Dünyanın merkezine göre Dünya'nın topoğrafik görünümü]]
1600'lü yılların sonlarında, Dünya'yı elipsoit şeklinde olacak biçimde modelleyebilmek için [[Jean Picard]]'ın [[Paris meridyeni]] boyunca, bir yay derecesi ölçümü ile başlayan çok ciddi çabalar gösterilmiştir. Gelişen haritalar, mesafelerin daha kesin hesaplamaları ve ulusal egemenlik alanları bu erken dönem çabalarını teşvik etmiştir. Araçlarda ve teknik araştırmalardaki gelişmeler takip eden yüzyıllarda da sürmüştür. Dünyanın şeklinin modelleri bu aşamada gelişmiştir.

20. yüzyılın ortalarında, yer bilimleri araştırmaları Dünya'nın şeklinin kesin olarak tespit edilmesinde ciddi gelişmelere katkı sağlamıştır. İlk başta bu gelişmiş kesinlik durumundan elde edilen fayda [[balistik füze]]lerin [[INS|eylemsizlik yönlendirme sistemleri]] için coğrafi ve yerçekimsel verilerini sağlamak hususunda ortay çıkmıştır. Bu durum finansman, aynı zamanda yerbilimsel disiplinlerin  birçok üniversitenin yerbilim bölümlerinin oluşturulması veya genişletilmesinin teşvik edilmesiyle hızlanmıştır.<ref>{{dergi kaynağı|başlık=Crossing the Olentangy River: The Figure of the Earth and the Military-Industrial-Academic Complex, 1947–1972|url=https://archive.org/details/sim_studies-in-history-and-philosophy-of-modern-physics_2000-09_31b_3/page/371|sayı=3|sayfalar=371-404|dergi=Studies in History and Philosophy of Modern Physics|yıl=2000|cilt=31|ad=John|soyadı=Cloud|doi=10.1016/S1355-2198(00)00017-4|bibcode=2000SHPMP..31..371C}}</ref> Bu gelişmeler, Dünya'nın şeklinin kesin modelleri olmaksızın uygulamaya alınamayacak hava durumu, iletişim uydu kontrolü ve GPS yer tespit sistemi gibi birçok sivil uğraşa da fayda sağlamıştır.

== Modeller ==
Bir sferoid birbirinden farklı iki mesafe ölçüsüyle tanımlanır ve oluşturulur. Jeodezide bu iki hesaplamayı ifade etmek için çeşitli kurallar kullanılmaktadır, ancak bunların hepsi birbirine eşdeğerdir ve birbirine dönüştürülebilir:

=== Küresel ===
{{Ana|Küresel Dünya}}
{{Further|Dünya yarıçapı|Dünya'nın çevresi}}[[Dosya:Horizon,_Valencia_(Spain).JPG|küçükresim| [[İspanya]] kıyısındaki 20&nbsp;km genişliğindeki körfezin üzerinden bir manzara. Görüntünün karşısındaki [[ufuk]]ta Dünya'nın eğriliği belirgindir ve uzak kıyıdaki binaların tabanları bu ufkun altında ve deniz tarafından gizlenmiştir.]]
Tüm Dünya'nın şeklini yansıtan en basit model küredir. Dünya'nın [[yarıçap]]ı, Dünya'nın merkezinden yüzeyine olan yaklaşık {{cvt|6371|km|mi|sp=us}} [[mesafe]]dir. "Yarıçap" normalde mükemmel kürelerin bir özelliği olsa da, Dünya küreselden sadece yüzde üç oranında sapma gösterir, bu da onu birçok bağlamda bir küre olarak ele almak ve "Dünya'nın yarıçapı" terimini haklı çıkarmak için yeterince uygundur.

Küresel dünya konsepti [[MÖ 6. yüzyıl|M.Ö. 6. yüzyıl]] dönemine kadar geriye götürülebilir<ref>{{kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/earlygreekastron0000dick/page/72|başlık=Early Greek Astronomy to Aristotle|sayfalar=[https://archive.org/details/earlygreekastron0000dick/page/72 72-198]|yer=Ithaca, N.Y.|yayıncı=[[Cornell University Press]]|yıl=1970|ad=D.R.|soyadı=Dicks|isbn=978-0-8014-0561-7}}</ref> ancak bu konsept [[MÖ 3. yüzyıl|M.Ö. 3. yüzyıla]] dek filozofik varsayımın bir öğesi olarak kalmıştır. Dünyanın yarıçapının ilk bilimsel tahmini [[Eratosthenes]] tarafından M.Ö. 240 yılı civarında %-1 ila %15 aralığındaki hata payı ile yapılmıştır.

Dünyanın küreselliği yaklaşık olarak kabul edilmektedir, bu nedenle tek bir değer doğal yarıçapı olarak kabul edilmemektedir. Yüzeydeki noktaların herhangi birinden merkeze olan mesafeler {{Dönüştürme kısa|6,353|km|mi}} ila {{Dönüştürme kısa|6,384|km|mi}} arasında değişmektedir. Dünya'yı küre olarak modellemenin birkaç farklı yolunun her biri ortalama {{Dönüştürme kısa|6371|km|mi}} mesafelik bir yarıçap hesaplar. Modelden bağımsız olarak, herhangi bir yarıçap, yaklaşık {{Dönüştürme kısa|6,357|km|mi}} olan kutupsal minimum ve ekvatoral maksimum mesafenin {{Dönüştürme kısa|6,378|km|mi}} arasında bir değere isabet eder. {{Dönüştürme kısa|21|km|mi}}'lik fark kutup yarıçapının ekvator yarıçapından yaklaşık %0,3 daha kısa olmasına karşılık gelir.

=== Devinim elipsoidi ===
{{Ana|Dünya elipsoidi}}
{{Further|Yassılaşma}}[[Dosya:OblateSpheroid.PNG|küçükresim| Gerçek Dünya'ya göre oldukça abartılı, [[Sferoit|basık bir küremsi]]]]
[[Dosya:Earth_oblateness_to_scale.svg|küçükresim| 2003 [[Uluslararası Yer Dönme ve Referans Sistemleri Servisi|IERS]] referans elipsoidinin [[Basıklık (fizik)|basıklığının]], kuzey üstte olacak şekilde ölçek diyagramı. Koyu mavi çizginin dış kenarı, Dünya'nınkiyle aynı [[Eksantriklik (matematik)|dış merkezliliğe]] sahip bir [[elips]]tir . Karşılaştırma için, içindeki açık mavi dairenin çapı elipsin [[Yarı büyük ve yarı küçük eksen|yan eksenine]] eşittir. Kırmızı eğri [[Kármán hattı|Karman hattı]] {{Dönüştürme|100|km|mi|abbr=on}} temsil eder [[deniz seviyesi]]nin üstünde, sarı bant ise [[Uluslararası Uzay İstasyonu|ISS'nin]] [[alçak Dünya yörüngesi]]ndeki [[Apsis (astronomi)|rakım]] aralığını gösterir.]]

Dünya kutuplarda basık, [[Yassılaşma|yassılaşmış]] ve Ekvator'da [[Ekvator çıkıntısı|şişkin olduğundan]], jeodezi Dünya'nın şeklini basık bir [[Sferoit|sferoid]] olarak tanımlamaktadır. Basık sferoid ya da basık elipsoid, bir elipsin kısa ekseni etrafında döndürülmesiyle elde edilen bir devinim elipsoididir. Bu, yerkürenin şekil yapısına en çok uyan düzenli geometrik şekildir. Dünya'nın veya başka bir gök cisminin şeklini tanımlayan bir sferoide [[referans elipsoid]]i denir. Dünya için referans elipsoidine Dünya elipsoidi denir.

Dünyanın şekline ilişkin modeller kullanım alanlarına, karmaşıklığına, büyüklük ve biçimsel olarak kesinliğine göre çeşitlilik arz etmektedir.

* Ekvator yarıçapı <math>a</math> (''yarı büyük eksen'' olarak adlandırılır) ve kutup yarıçapı <math>b</math> (''yarı küçük eksen'' olarak adlandırılır);
* <math>a</math> ve [[Dış merkezlik (astronomi)|eksantriklik]] <math>e</math> ;
* <math>a</math> ve [[Yassılaşma|düzleştirme]] <math>f</math> .

Dış merkezlik ve düzleşme, elipsoidin ne kadar basık olduğunu ifade etmenin iki farklı yoludur. Düzleşme [[jeodezi]]de tanımlayıcı niceliklerden biri olarak ortaya çıktığında ise genellikle birbirinin tersiyle ifade edilirler. Örneğin günümüz GPS sistemlerinde kullanılan [[WGS|WGS 84]] sferoidinde düzleşmenin tersi <math>1/f</math> tam olarak {{Aralıklar|298.257|223|563}} olarak ayarlanmıştır.

Dünya için bir [[küre]] ile bir referans elipsoidi arasındaki fark 300'de bir fark olmak üzere oldukça azdır. Geçmişte düzleşme [[Derece ölçümü|yay mesafesi ölçümlerinden]] hesaplanmaktayken, günümüzde jeodezik ağlar ve [[uydu jeodezisi]] bu hesaplamalarda tercih edilmektedir. Uygulamada, yüzyıllar boyunca yapılan farklı araştırmalar sonucunda birçok referans elipsoidi geliştirilmiştir. Düzleştirme değeri, bir referans elipsoidinden diğerine küçük miktarda farklılaşır; bu farklılık, yerel koşulları ve referans elipsoidinin Dünya'nın tamamını mı yoksa yalnızca bir kısmını mı modellemesinin amaçlandığına göre değişmektedir.

Bir kürenin tek bir [[Eğrilik yarıçapı (uygulamalar)|eğrilik yarıçapı]] vardır; bu değer yalnızca bir kürenin yarıçapıdır. Daha karmaşık yüzeyler, yüzeye göre değişen eğrilik yarıçaplarına sahiptir. Eğrilik yarıçapı, hesaplanan noktadadan yüzeye maksimum mesafede yaklaşan yarıçapı ölçüsünü tanımlar. Basık elipsoidler, yüzeyde bir [[Coğrafi koordinat sistemi|ızgara]] çizilmesi halinde [[Enlem dairesi|paraleller]] boyunca doğudan batıya sabit bir eğrilik yarıçapına sahiptir, ancak bu eğrilik diğer başka herhangi bir yönde değişir. Basık bir elipsoid için eğriliğin kutupsal yarıçapı <math>r_p</math> ekvatordan daha büyüktür.

: <math> r_p=\frac{a^2}{b},</math>

bunun nedeni kutupların düzleşmiş olmasıdır. Yüzey ne kadar düz olursa, ona yaklaşabilmek için kürenin bir o kadar büyük olması gerekir. Tersine, elipsoidin ekvatordaki kuzey-güney eğrilik yarıçapı <math>r_e</math> kutuplardan daha küçüktür.

: <math> r_e=\frac{b^2}{a}</math>

bu formülde <math>a</math> elipsoidin merkezinden ekvator'a (yarı büyük eksen) olan mesafe; <math>b</math> ise merkezden kutup noktasına olan mesafedir. (yarı küçük eksen)

=== Geoit ===
{{Ana|Geoit}}
[[Dosya:Geoid_undulation_10k_scale.jpg|küçükresim|Sahte renkte geoit dalgalanması, gölgeli kabartma ve dikey abartı (10000 ölçek faktörü).]]
[[Dosya:Geoid_undulation_to_scale.jpg|küçükresim|Ölçeklendirmek için sahte renkte geoit dalgalanması.]]
Yukarıda, yapılan ölçümlerin Dünya'nın görünür veya topografik yüzeyine göre yapıldığı belirtilmiş ve hesaplamaların modellenmiş bir [[Elipsoit|elipsoid]] üzerinde yapıldığı açıklanmıştı. Ancak Jeodezik ölçümler arasında başka bir yüzey daha yer almaktadır. [[Geoit]]; Jeodezik araştırmada, noktaların [[jeodezik koordinatlar]]ının hesaplanması genellikle, araştırma alanındaki Dünya'nın boyutuna ve şekline yakın bir şekilde yaklaşan bir [[referans elipsoid]]i üzerinde gerçekleştirilir. Bununla birlikte, Dünya yüzeyinde belirli aletlerle yapılan gerçek ölçümlere geoit adı verilmektedir. Elipsoid, belirli boyutlara sahip, matematiksel olarak tanımlanmış düzenli bir yüzeydir. Öte yandan geoit, Dünya'nın kütle çekimi ([[Kütleçekim|yerçekimi]] ) ve [[Günlük hareket|Dünya'nın dönüşünün]] merkezkaç kuvvetinin birleşik etkisine uyum sağlayabilmesi halinde, okyanuslar Dünyanın şekline uyumlu olarak belirlenen diğer bir yüzeyle örüşmektedir. Dünya'nın kütlesinin eşit olmayan dağılımının bir sonucu olarak, geoit yüzeyi düzensizdir. Diğer taraftan elipsoid ise düzenli bir yüzey olduğundan, ikisi arasındaki, [[Geoit|geoit ondülasyonları]], geoit yükseklikleri veya geoit ayrımları olarak adlandırılan ayrımlar aşağıdaki gibi düzensiz olacaktır:

geoit, yerçekimi potansiyelinin her yerde eşit olduğu ve yerçekimi yönünün her zaman dik olduğu bir yüzeydir ([[eşpotansiyel yüzey]]e bakınız). İkincisi, yerçekimi referanslı tesviye cihazlarını içeren optik aletler, jeodezik ölçümler yapmak için yaygın olarak kullanılır ki bu oldukça önemlidir. Düzgün ayarlandığında, aletin dikey ekseni yerçekimi yönü ile çakışır ve dolayısıyla geoite dik bir konumda bulunmuş olur. geoite dik olan [[Şakul|çekül çizgisi]] (bazen "dikey" olarak da adlandırılır) ile elipsoide dik olan çizgi (bazen "elipsoidal normal" olarak da adlandırılır) arasındaki açı, düşey sapması olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımın doğu-batı ve kuzey-güney olmak üzere iki bileşeni bulunmaktadır.<ref name="DMA">{{Rapor kaynağı|url=https://apps.dtic.mil/sti/citations/ADA142764|başlık=Geodesy for the Layman|tarih=1983|yayıncı=United States Air Force|soyadı=Defense Mapping Agency|erişim-tarihi=5 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230828024747/https://apps.dtic.mil/sti/citations/ADA142764|arşivtarihi=28 Ağustos 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

=== Diğer şekiller ===
Modern jeodezi, dönüş elipsoidini bir referans elipsoidi olarak hesaplamalarda kullanma ve muhafaza etme eğilimindedir. Söz konusu bu üç eksenlilik ve armut şekli, [[Geoit|geoi]]t şeklinin bir parçası olarak ele alınır. Bunlar küresel harmonik katsayılarla temsil edilir. <math>C_{22},S_{22}</math> Ve <math>C_{30}</math>, sırasıyla üç eksenlilik için 2,2 ve armut şekli için 3,0 derece ve sıra numaralarına karşılık gelir.

==== Üç eksenlilik (ekvator eksantrikliği) ====
Ekvatorun daire yerine elips olarak tanımlanması ve dolayısıyla elipsoidin üç eksenli olması olasılığı uzun yıllardır bilimsel bir tartışma konusu olmuştur.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Is the Earth a triaxial ellipsoid?|tarih=1962|sayı=1|sayfalar=321-327|çalışma=Journal of Geophysical Research|cilt=67|ad=W. A.|soyadı=Heiskanen|doi=10.1029/JZ067i001p00321}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Parameters of the Earth's tri-axial level ellipsoid|tarih=1993|sayı=1|sayfalar=1-13|çalışma=Studia Geophysica et Geodaetica|cilt=37|ad=Milan|soyadı=Burša|doi=10.1007/BF01613918}}</ref> Modern teknolojik gelişmeler, veri toplama konusunda yeni ve daha hızlı yöntemler sağlamıştır. [[Sputnik 1|Sputnik 1'in]] fırlatılmasından bu yana eliptiklik teorisini araştırmak için yörünge verileri kullanılmıştır.<ref name="DMA"/> Daha yeni sonuçlara göre ise iki büyük ekvator ve küçük atalet ekseni arasında 70 m fark bulunmakta olup; daha büyük olan yarı çap, 15° Batı boylamına (ve ayrıca 180 derece uzağa) işaret etmektedir.<ref>Torge & Müller (2012) Geodesy, De Gruyter, p.&nbsp;100</ref><ref>Marchenko, A.N. (2009): Current estimation of the Earth’s mechanical and geometrical para meters. In Sideris, M.G., ed. (2009): Observing our changing Earth. IAG Symp. Proceed. 133., pp.&nbsp;473–481. DOI:10.1007/978-3-540-85426-5_57</ref>

==== Armut şekli ====
Hafif armut biçimli bir Dünya teorisi, ilk yapay uyduların [[Güney Kutbu|Güney Kutbu'nda]] bir çöküntüye ve [[Kuzey Kutbu|Kuzey Kutbu'nda]] aynı derecede bir şişkinliğe işaret eden uzun periyodik yörünge değişimlerinin gözlemlemesinden sonra ortaya çıkmış ve popülerlik kazanmıştır. Bu teori, kuzeydeki orta enlemlerin hafifçe düzleştiğini, güneydeki orta enlemlerin ise buna bağlı olarak şişkin olduğunu öne sürmektedir.<ref name="DMA"/> 1958 yılı ABD yapımı [[Öncü 1|Vanguard 1]] adlı uydunun verilerine göre, güney ekvator çıkıntısının kuzeydekinden daha büyük olduğunu doğrulanmış ve bu durum Güney Kutbu'nun [[deniz seviyesi]]nin kuzeydekinden daha düşük olmasıyla da desteklenmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/70265574|başlık=Death By Black Hole: And Other Cosmic Quandaries|sayfalar=52|yer=New York|yayıncı=W. W. Norton|seri=1st|yıl=2014|özgünyıl=2007|ad=Neil deGrasse|soyadı=Tyson|isbn=978-0-393-06224-3|oclc=70265574}}</ref> Armut biçimli bir Dünya ilk kez 1498'de [[Kristof Kolomb|Christopher Columbus]] tarafından, [[Kutup Yıldızı|Kuzey Yıldızı'nın]] günlük hareketi hakkındaki yanlış okumalarına dayanılarak kavramsallaştırılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Admiral of the Ocean Sea: A Life of Christopher Columbus|sayfa=557|yer=Boston|yayıncı=Little, Brown and Company|yıl=1991|özgünyıl=1942|ad=Samuel Eliot|soyadı=Morison|isbn=978-0-316-58478-4|oclc=1154365097}}</ref>

[[John O'Keefe|John A. O'Keefe]] ve diğer yazarlar, [[Vanguard 1]] adlı uydu verilerini kullanarak Dünya'nın [[Yerçekimi|çekim alanında]] önemli bir üçüncü derece [[bölgesel küresel harmonik]] olduğunu keşfetmişlerdir.<ref>O’KEEFE, J. A., ECKEIS, A., & SQUIRES, R. K. (1959). Vanguard Measurements Give Pear-Shaped Component of Earth’s Figure. Science, 129(3348), 565–566. doi:10.1126/science.129.3348.565</ref> [[Desmond King-Hele]], daha fazla [[uydu jeodezisi]] verisine dayanarak, [[Kuzey Kutbu]]nda 19 m'lik bir "gövde" yükselmesi ve [[Güney Kutbu]]nda 26 m'lik bir çöküntü nedeniyle kuzey ve güney kutup yarıçapları arasında 45 m'lik bir fark olduğu tahminini geliştirmiştir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Refining the Earth's Pear Shape|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_1973-11-09_246_5428/page/n40|sayı=5428|sayfalar=86-88|çalışma=Nature|yayıncı=Springer Nature|yıl=1973|cilt=246|ad=D. G.|soyadı=KING-HELE|issn=0028-0836|doi=10.1038/246086a0|ad2=G. E.|soyadı2=COOK}}</ref><ref>King-Hele, D. (1967). The Shape of the Earth. Scientific American, 217(4), 67-80.</ref> Kutup asimetrisi yine de oldukça azdır: Dünya'nın düzleşmesinden yaklaşık bin kat daha küçüktür ve Dünya'nın bazı bölgelerindeki [[Geoit|jeoidal dalgalanmadan]] bile daha ufaktır.<ref>Günter Seeber (2008), ''Satellite Geodesy'', Walter de Gruyter, 608 pages.</ref>

=== Yerel yaklaşımlar ===
Daha basitleştirilmiş yerel yaklaşımlar mümkündür.

==== Yerel teğet düzlem ====
[[Dosya:ECEF_ENU_Longitude_Latitude_relationships.svg|sol|küçükresim| Yerel teğet düzlem.]]

[[Yerel teğet düzlemi]] çok küçük mesafeler için uygundur.

==== Öskülatör küre ====
Belirli bir nokta civarında elipsoide en yakın yerel küresel yaklaşım Dünya'nın salınım küresidir. Yarıçapı [[Dünya yarıçapı|Dünya'nın Gauss eğrilik yarıçapına]] eşittir ve radyal yönü jeodezik normal yönü ile çakışır. Salınım küresinin merkezi elipsoidin merkezinden kaymıştır, ancak elipsoid yüzeyinde verilen nokta için eğrilik merkezindedir. Bu kavram, karasal ve gezegensel radyo okültasyon [[Kırılma (fizik)|kırılma]] ölçümlerinin yorumlanmasına ve bazı navigasyon ve gözetleme uygulamalarına yardımcı olur.<ref name="Williams">{{konferans kaynağı|url=https://loran.org/proceedings/Meeting2003/Session9/WmsLastILA03TD2LL.pdf|başlık=On Loran-C Time-Difference to Co-ordinate Converters|erişim-tarihi=5 Mart 2024|arşivtarihi=13 Ağustos 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230813021716/https://loran.org/proceedings/Meeting2003/Session9/WmsLastILA03TD2LL.pdf|konferans=International Loran Association (ILA) – 32nd Annual Convention and Technical Symposium; https://loran.org/proceedings/Meeting2003/ProceedingsIndex.htm|tarih=November 3–7, 2003|ölüurl=hayır|yer=Boulder, Colorado|ad1=Paul|ad2=David|soyadı1=Williams|soyadı2=Last|citeseerx=10.1.1.594.6212}}</ref><ref name="Razin">{{dergi kaynağı|başlık=Explicit (Noniterative) Loran Solution|tarih=Sonbahar 1967|sayı=3|sayfalar=265-269|dergi=Navigation: Journal of the Institute of Navigation|cilt=14|ad=Sheldon|soyadı=Razin|doi=10.1002/j.2161-4296.1967.tb02208.x}}<!--https://www.ion.org/publications/abstract.cfm?articleID=101264--></ref>[[Dosya:Referenzellipsoid_im_x-z-Schnitt_mit_Kruemmungskreis.svg|küçükresim|Elipsoid ve salınımlı küre.]]

== Dünyanın dönüşü ve Dünyanın iç yapısı ==
{{Ana|Clairaut teoremi}}
{{Further|Dünya'nın yapısı|Teorik yerçekimi}}Dünya'nın tam şeklini belirlemek sadece jeodezinin geometrik bir görevi değil, aynı zamanda jeofiziksel hususları da içermektedir. [[Isaac Newton]], [[Leonhard Euler]] ve diğerlerinin teorik argümanlarına göre, Dünya gibi dönen 5515&nbsp;kg/m{{sup|3}} tekdüze yoğunluğa sahip bir cisim 1:229'luk bir düzleşmeye sahip olmalıdır. Bu sonuca, Dünya'nın iç bileşimi hakkında herhangi bir bilgi olmadan varılabilir.<ref>{{dergi kaynağı|url=http://digitaleditions.walsworthprintgroup.com/publication/?i=172875&article_id=1491473&view=articleBrowser&ver=html5#{%22issue_id%22:172875,%22view%22:%22articleBrowser%22,%22article_id%22:%221491473%22}|başlık=Euler and the Flattening of the Earth|sayı=1|sayfalar=25-29|dergi=Math Horizons|yayıncı=Mathematical Association of America|yıl=2013|cilt=21|ad=George|soyadı=Heine|doi=10.4169/mathhorizons.21.1.25|s2cid=126412032}}</ref> Ancak, ölçülen yassılaşma 1:298.25'tir, bu da bir küreye daha yakındır ve Dünya'nın çekirdeğinin son derece kompakt olduğuna dair güçlü bir argümandır. Bu nedenle yoğunluk, yüzeyde 2600&nbsp;kg/m{{sup|3}} (granit vb. kaya yoğunluğu) ile iç çekirdekte 13&nbsp;000&nbsp;kg/m{{sup|3}} arasında değişen derinliğin bir fonksiyonu olmalıdır.<ref name="PREM">{{kaynak|url=https://www.cfa.harvard.edu/~lzeng/papers/PREM.pdf|başlık=Preliminary reference Earth model|sayı=4|sayfalar=297-356|dergi=Physics of the Earth and Planetary Interiors|yıl=1981|cilt=25|issn=0031-9201|doi=10.1016/0031-9201(81)90046-7|ad1=A. M.|ad2=D. L.|soyadı1=Dziewonski|soyadı2=Anderson|bibcode=1981PEPI...25..297D|erişim-tarihi=5 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200730081700/https://www.cfa.harvard.edu/~lzeng/papers/PREM.pdf|arşivtarihi=30 Temmuz 2020|ölüurl=hayır}}</ref>

== Küresel ve bölgesel yerçekimi alanı ==
{{Ana|Yerçekimi}}
Ayrıca Dünya'nın iç kısmının fiziksel keşfi için etkileri olan [[Kütleçekimi alanı|yerçekimi alanı]], [[yerçekimi]] (kütle çekimi nedeniyle) ve [[merkezkaç kuvveti]]nin (dönme nedeniyle) net etkisidir. Bu alan yüzeyde ve [[Yapay uydu|uydular]] tarafından uzaktan çok hassas bir şekilde ölçülebilir. [[Topoğrafya|Topografya]] ve tüm jeolojik kütleler yerçekimi alanını bozduğu için gerçek [[Dikey ve yatay|dikey]] genellikle teorik dikey ile uyuşmaz ([[Sapma (mühendislik)|sapma]] 50" kadar değişir). Bu nedenle, [[Dünya'nın yerkabuğu|yerkabuğu]] ve [[Dünya'nın mantosu|mantonun]] kaba yapısı yeraltının jeodezik-jeofizik modelleri ile belirlenebilir.

== Ayrıca bakınız ==

* [[Clairaut teoremi]]
* [[EGM96]]
* [[Yerçekimi|Dünyanın Yerçekimi]]
* {{Başlık bağlantısı|Horizon|Distance|Curvature}}  
* [[Meridyen yayı]]
* [[Teorik yerçekimi]]

; Tarih

* [[Pierre Bouguer]]
* [[Dünyanın çevresi|Dünyanın çevresi#Tarih]]
* [[Dünya yarıçapı|Dünyanın yarıçapı#Tarih]]
* [[Düz Dünya]]
* [[Friedrich Robert Helmert]]
* [[Jeodezi tarihi]]
* [[Metrenin tarihi]]
* [[Meridyen yayı|Meridyen yayı#Tarih]]
* [[Saniye sarkaç]]

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

; İlişkilendirme

{{Kaynak-atıf|{{Rapor kaynağı
 | author      = Defense Mapping Agency
 |tarih= 1983
 |başlık= Geodesy for the Layman
 | url         = https://apps.dtic.mil/sti/citations/ADA142764
 |yayıncı= United States Air Force
 }}}}

== İlave okuma ==

* Guy Bomford, ''Geodesy'', Oxford 1952 and 1980.
* Guy Bomford, ''Determination of the European geoit by means of vertical deflections''. Rpt of Comm. 14, IUGG 10th Gen. Ass., Rome 1954.
* Karl Ledersteger and [[Gottfried Gerstbach]], ''Die horizontale [[İzostazi|Isostasie]] / Das isostatische geoit 31. Ordnung''. Geowissenschaftliche Mitteilungen Band 5, [[Viyana Teknik Üniversitesi|TU Wien]] 1975.
* Helmut Moritz and [[Bernhard Hofmann-Wellenhof|Bernhard Hofmann]], ''Physical Geodesy''. [[Springer (yayınevi)|Springer]], Wien & New York 2005.
* ''Geodesy for the Layman'', [[Ulusal Jeouzamsal İstihbarat Ajansı|Defense Mapping Agency]], St. Louis, 1983.

== Dış bağlantılar ==

* [https://web.archive.org/web/20051023083444/http://www.pcigeomatics.com/cgi-bin/pcihlp/PROJ%7CEARTH+MODELS%7CELLIPSOIDS%7CELLIPSOID+CODES Reference Ellipsoids (PCI Geomatics)]
* [http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Changes in Earth shape due to climate changes]
* [http://www.josleys.com/show_gallery.php?galid=313 Jos Leys "The shape of Planet Earth"]

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Jeofizik]]
[[Kategori:Jeodezi]]
[[Kategori:Dünya'nın yapısı]]