Doğu Anadolu Gözlemevi sayfasının kaynağını görüntüle

{{Gözlemevi bilgi kutusu
| organizasyon = [[Atatürk Üniversitesi]]
| bulunduğu yer = [[Erzurum]], [[Türkiye]]
| kuruluş tarihi = ''2021''
| teleskop1_adı = 
| teleskop1_tipi = 
| teleskop2_adı = 
| teleskop2_tipi = 
}}
'''Doğu Anadolu Gözlemevi''', [[Türkiye]]'nin [[Erzurum]] ilinde yer alan [[astronomi]]k [[gözlemevi]]dir. [[Palandöken]] ilçesine bağlı [[Konaklı, Palandöken|Konaklı]] Mahallesi'ndeki {{Dönüştürme|3170|m|ft}} yüksekliğe sahip bir tepede 2012'de inşa edilmeye başladı.<ref name="trt">{{Haber kaynağı |url=https://www.trthaber.com/haber/turkiye/dogu-anadolu-gozlemevi-turizme-de-katki-sunacak-386026.html |başlık=Doğu Anadolu Gözlemevi turizme de katkı sunacak |yayımcı=TRT Haber |tarih=23 Eylül 2018 |erişimtarihi=17 Aralık 2018 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20181217202254/https://www.trthaber.com/haber/turkiye/dogu-anadolu-gozlemevi-turizme-de-katki-sunacak-386026.html |arşivtarihi=17 Aralık 2018 |ölüurl=hayır }}</ref> [[Atatürk Üniversitesi]] bünyesinde hayata geçirilen gözlemevi, {{Dönüştürme|4|m|ft}} çapıyla Türkiye'nin en büyük ve ilk [[kızılötesi]] [[teleskop|teleskobuna]] ev sahipliği yapacaktır.<ref name="trt"/><ref name="aa">{{Haber kaynağı |url=https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/dogu-anadolu-gozlemevi-kizilotesini-de-gorecek/1002402 |başlık=Doğu Anadolu Gözlemevi kızılötesini de 'görecek' |ajans=Anadolu Ajansı |tarih=12 Aralık 2017 |erişimtarihi=17 Aralık 2018 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20181218010418/https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/dogu-anadolu-gozlemevi-kizilotesini-de-gorecek/1002402 |arşivtarihi=18 Aralık 2018 |ölüurl=hayır }}</ref> Teleskobun testlerinin [[Lecco]], İtalya'da yapıldığı ve Ekim 2019 itibarıyla tamamlanacağı duyuruldu.<ref>{{Haber kaynağı |url=http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/turkiyenin-en-buyugu-26-ekimde-tamamlanacak-41353732 |başlık=Türkiye'nin en büyüğü... 26 Ekim'de tamamlanacak |çalışma=Hürriyet |tarih=18 Ekim 2019 |erişimtarihi=18 Ekim 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20191018200056/http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/turkiyenin-en-buyugu-26-ekimde-tamamlanacak-41353732 |arşivtarihi=18 Ekim 2019 |ölüurl=hayır }}</ref>

2007 – 2010 yılları arasında yürütülen Bilimsel Araştırma Projeleri (Atatürk Üniversitesi – Fizik Bölümü, BAP Projeleri) kapsamında elde edilen atmosferik ve astronomik bulgular ile Meteoroloji Genel Müdürlüğü'nden alınan bölgenin geçmiş ve güncel atmosferik özellikleri incelendiğinde; Palandöken Dağı (3175 m rakımlı) ve çevresindeki Karakaya Tepeleri'nin (3170 m rakımlı) astronomik açıdan büyük bir potansiyele sahip olduğu ve Dünya'nın sayılı zirvelerinden birisi olduğu anlaşılmıştır. Gözlemevi yerleşkesi olarak planlanan Karakaya Tepeleri'nin (~2500 dönüm) Atatürk Üniversitesi'ne esas tahsis işlemleri (2012-2017) tamamlanmıştır. Yerleşkenin altyapısal özellikleri (yol, elektrik, su, sondaj, sismik ve jeofizik etüd, iletişim, internet, teleferik gibi) tamamlanmıştır. Karakaya Tepeleri'nin hem Erzurum şehir merkezine hem de Erzurum Havalimanı'na uzaklığı doğrusal olarak ~20&nbsp;km olup, Atatürk Üniversitesi yerleşkesine uzaklığı ise doğrusal olarak ~10&nbsp;km'dir. Zirveye kadar olan yolun son birkaç km'si çift şeritli stabilize dağ yolu (kış aylarında kayak sporu için kullanılabilmektedir) şeklindeyken geri kalan yolun tamamı asfalttır. Zirvede elektrik, internet ve su deposu ile kaynakları bulunmaktadır. Karakaya Tepeleri'nin 2 ayrı zirvesine tepelerin eteğinde bulunan Konaklı Kayak Tesisleri'nden 4'er kişilik teleferik hattı da çekilmiş ve çalışmaktadır. Erzurum şehrini doğrudan görmediği ve şehir ile arasında yükseklikleri ~2500 m olan tepeler olduğu için ışık kirliliğinden şimdilik uzaktır ve şehrin gelişme yönüne de ters yönde bir konumda olup, şehir gözlemevi yerleşkesinin kuzeyinde kalmaktadır. Karakaya Tepeleri ve çevresinin özellikle düşük nem oranı ve rüzgar hızı, rüzgar yönündeki kararlılığı ve açık gün/gece sayısı da dikkate alındığında; bölgenin astronomik önemini ve cazibesi daha da artmaktadır. Yerleşke olarak seçilen bu tepeler, coğrafik-topoğrafik özelliklerinden dolayı büyük çaplı birkaç teleskop barındırabilecek potansiyele sahiptir. Büyük bir gözlemevi kurulması için kurumsal ve yöresel desteğe de sahip bu yerin değerlendirilerek, ulusal ve uluslararası büyük çaplı projeler sayesinde gökbilim araştırmacılarına ve bilim dünyasına açılması, ülkemizin uluslararası bilim dünyasında adının duyurulmasında büyük katkı sağlayacaktır. Karakaya Tepeleri özellikle atmosferik ve yapısal özellikleri nedeniyle, Dünya'da zaten sayılı coğrafyada yapılabilen kızılötesi bölgesindeki gözlemlere çok uygundur. Bu koşullardaki bir coğrafya, büyük çaplı bir teleskopla (4 m çaplı) ve özellikle de kızılötesine duyarlı alıcılara sahip, modern ve uluslararası düzeyde bir gözlemevi ile değerlendirilmektedir.

Bu amaçla hazırlanmış olan “Doğu Anadolu Gözlemevi” (DAG) Projesi öncelikle 2011 yılında etüd ertesi yıl 2012 yılında ise esas proje olarak (2011K120230) Kalkınma Bakanlığı'nca kabul edilmiştir. DAG Projesi'nin bilimsel, toplumsal, ekonomik hedefleri ve faydaları; Dünya'nın uzaya açılan önemli bilimsel araştırma merkezlerinden birinin kurulması ve bilimsel alanda uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi, Türkiye'nin uzay bilimleri ve teknolojileri konusunda ihtiyacı olan insan gücünün yetiştirilmesi ve bilim tarihinde yer alan önemli bilim ve düşünce adamlarıyla bütünleşmesini sağlayacak örnek bir araştırma merkezinin hayata geçirilmesi, Türkiye'nin uluslararası bilimsel yayın sayısının artırılması ve daha saygın bir yere getirilmesi, tamamı ülkemizin bilimadamlarına ait ilk ve en büyük ölçekli teleskopa sahip olunması, bölgenin tarih, kültür, turizm ve sportif alanlarda dünyaya daha fazla tanıtılması, Doğu Anadolu Bölgesi'nde bilgi ve teknolojiye dayalı alternatif sektörlerin geliştirilmesi yoluyla bölge ekonomisine katkı sağlanması, bölge gençlerinin eğitim düzeyinin artırılması ve toplumun bütün katmanlarının özellikle de gençlerin bilim ve teknolojiye yönelmesinin sağlanması, gözlemevine gelecek dünyaca ünlü yabancı bilimadamları sayesinde Türkiye'nin uluslararası bilim camiasında görünürlülüğünün ve saygınlığının daha da artırılması, Erzurum'un kültürel ve tarihi kongreler dışında bilimsel bir kongre merkezi haline getirilmesi, birçok bilim dalının kaynağı durumunda olan astronomi biliminin toplumun her kesiminin ilgisine ve istifadesine sunulması, Palandöken Dağı ve Karakaya Tepeleri'nin kış turizmine katkısının artırılması, olarak sıralanabilir. Ayrıca, Dünya üzerinde konumsal olarak Erzurum, Türkiye, hatta Orta Doğu ve civarında bu ölçekte büyük gözlemevleri bulunmaması, Dünya'daki mevcut gözlemevlerinin bir kısmının ışık ve hava kirliliği tehdidine maruz kalmaları nedeniyle, proje kapsamında kurulacak büyük ve modern bir gözlemevinin, uluslararası bilim insanları arasında ilgi odağı olacağı çok açıktır.

Kalkınma Bakanlığı ve Atatürk Üniversitesi desteğiyle Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM, 2012) Müdürlüğü bünyesinde başarıyla yürütülen DAG Projesi sayesinde, Türkiye'nin en büyük çaplı (4 m) hem görsel (VIS) hem de yakın kırmızı ötesi (NIR, <3 micron) bölgede gözlem yapacak teleskobuyla, astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarında uluslararası düzeyde projelerin ve ortak çalışmaların yürütüleceği büyük bir gözlemevinin altyapıları ve üst yapılarıyla (teleskop, kubbe, gözlemevi – enerji – hizmet binaları gibi) birlikte kurulması devam etmektedir (2012 – 2019).

DAG Projesi, 3 aşamalı bir proje olup;

* ilk aşaması teleskop, kubbe, binalar ve altyapısıyla gözlemevi kurulmasından oluşan DAG Projesi'dir (2012 – 2019),
* ikinci aşaması Odak Düzlemi Aygıtları'nın (ODA) alımı, tasarımı, yapımı ve bir Optik Laboratuvarı kurulmasından oluşan ODA Projesi'dir (2016 – 2019),
* üçüncü aşaması ise 4 m'ye kadar olan bütün ayna ve uzay – uydu ekipmanlarının kaplanacağı Ayna Kaplama Sistemi'nden (AKS) oluşan AKS Projesi'dir (2018 – 2020).

DAG, Anadolu'nun zirvesi Erzurum'da Türkiye'nin en büyük ve ilk kırmızı öte teleskobuna sahip gözlemevidir.

== Teleskop Tasarımı ==
{| class="wikitable"
|+Teleskop Optik Özellikleri<ref name=":0" />
|'''Teleskop'''
|'''F<sub>T</sub>'''
|'''D<sub>T</sub> (opt.)'''
|'''F<sub>T</sub>/D<sub>T</sub>'''
|
|
|
|-
|(mm)
|56.000
|3940 
|14,2
|
|
|
|-
|'''İlkel ayna (M<sub>1</sub>)'''
|'''F<sub>1</sub>'''
|'''D<sub>1</sub> (opt.)'''
|'''F<sub>1</sub>/D<sub>1</sub>'''
|'''R<sub>1</sub>'''
|'''K<sub>1</sub>'''
|
|-
|(mm)
|7.210
|3940
|1,83
|14.420
|<nowiki>-1,006574</nowiki>
|
|-
|'''İkincil ayna (M<sub>2</sub>)'''
|'''F<sub>2</sub>'''
|'''D<sub>2</sub> (opt.)'''
|'''F<sub>2</sub>/D<sub>2</sub>'''
|'''R<sub>1</sub>'''
|'''K<sub>2</sub>'''
|'''D<sub>2</sub> (mek.)'''
|-
|(mm)
|<nowiki>-1.362,880</nowiki>
|704
|1,936
|<nowiki>-2.725,760</nowiki>
|<nowiki>-1,738819</nowiki>
|764
|-
|'''Ayna uzaklıkları'''
|'''<math>\overline{M_1M_2}</math>'''
|'''<math>\overline{M_2M_3}</math>'''
|'''<math>\overline{M_1M_2}</math>'''
|'''<math>\overline{M_3F}</math>'''
|
|
|-
|(mm)
|<nowiki>-6.022,591</nowiki>
|5.022,591
|<nowiki>-1000</nowiki>
|4200
|
|
|-
|'''Normalize parametreleri'''
|'''''k'''''
|'''''m<sub>2</sub>'''''
|'''''ρ'''''
|'''''β'''''
|
|
|-
|
|0,164689
|7,766990
|0,189026
|0,443828
|
|
|}

=== İki Aynalı Teleskopların Normalize Parametreleri<ref name=":0" /> ===
'''k:''' D<sub>2</sub>/D<sub>1</sub> oranı ([[görüş alanı]] sıfırken)

'''m<sub>2</sub>:''' M2 aynasının yanal [[magnifikasyon]]u, F<sub>T</sub>/F<sub>1</sub>

'''ρ''': aynaların [[:en:Radius of curvature|eğri yarıçap]]larının oranları, R<sub>2</sub>/R<sub>1</sub>

'''β:''' F<sub>1</sub> cinsinden arka [[odak]] uzaklığı, M<sub>1</sub>'in tepe noktasından [[odak]] düzlemine olan uzaklık

<math>k = \frac{1+\beta}{1+m_2}, \quad m_2 = \frac{F_T}{F_1}, \quad \rho=\frac{m_2k}{m_-1}, \quad \beta = \frac{1}{F_1}
(\overline{M_3F}+\overline{M_1M_3})</math>

=== İkincil Aynanın Optik Çapı<ref name=":0" /> ===
D<sub>1</sub> ve D<sub>2</sub> aynaların çapları

F<sub>1</sub> ve F<sub>1</sub> odak uzaklıkları

θ<sub>FoV</sub> görüş alanının açısal çapı

<math>D_2 = k D_1 + \theta_{FoV}F_1(1-k)</math>

=== İlkel ve İkincil Aynaların [[:en:Conic constant|Konik Sabitleri]]<ref name=":0" /> ===
<math>K_1=-\frac{2(1+\beta)}{m_2^2(m_2-\beta)} -1

</math>

<math>K_2 = - \left(\frac{m_2+1}{m_2-1}\right)^2 - \frac{2m_2(m_2+1)}{(m_2-\beta)(m_2-1)^3}
</math>

[[Ritchey-Chretien teleskopu]] konfigürasyonunda sabitlerin -1'den küçük olması her iki aynanın da [[hiperbol]]ik olduğunu gösterir.<ref name=":0" />

== Odak Sistem Aletleri<ref name=":1">{{Dergi kaynağı|url=http://dag-tr.org/uploads/Proje/SPIE2016_9908-207_99085I.pdf|başlık=Onur Keskin, Sinan Kaan Yerli, Cahit Yeşilyaprak, Tolga Güver, Sinan Aliş, F.Korhan Yelkenci, B.Bülent Güçsav, Mehtap Özbey Arabacı, Ayşe Erol. Status of Focal Plane Instrumentation (FPI) project of the 4m DAG telescope.|tarih=9 Ağustos 2016|yayıncı=Proc. SPIE 9908, Ground-based and Airborne Instrumentation for Astronomy VI, 99085I|erişimtarihi=27 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210627231948/http://dag-tr.org/uploads/Proje/SPIE2016_9908-207_99085I.pdf|arşivtarihi=27 Haziran 2021|ölüurl=hayır}}</ref> ==
{| class="wikitable"
|'''Odak'''
|'''Alet No.'''
|'''Dalga boyu'''
|'''Model'''
|-
|N1/N2
|
|<nowiki>-</nowiki>
|DR
|-
|N1
|
|<nowiki>-</nowiki>
|AO
|-
|N1
|a
|VIS
|Im
|-
|N1
|b
|NIR
|Im
|-
|N1
|c
|V/N
|NTD
|-
|N2
|a
|VIS
|Spec
|-
|N2
|b
|NIR
|Spec
|-
|N2
|c
|NIR
|MOS
|}
'''''DR (Derotator):''''' ''Döndürücü; '''AO (Adaptive Optics):''' Uyarlanabilir optik; '''Im (Imager):''' Görüntüleyici; '''NTD: (New Technology Detector):''' Yeni teknoloji algılayıcı; '''Spec (Spectroscopy):''' [[Tayf|Tayf bilimi]]; '''MOS (Multi Object Spectrograph'''): Çoklu cisim [[tayfölçer]]i''

'''''NIR (Near Infrared):''''' ''[[Yakın kızılötesi]]; '''VIS (Visible):''' [[Işık|Görünür]]; '''V/N (VIS/NIR):''' Görünür/[[Yakın kızılötesi]]''

'''''N1:''''' ''AO’lu odak; '''N2:''' AO’suz odak''

=== ''Nasmyth 1''<ref name=":1" /> ===
'''N1-a:''' Optik görüntüleyici. Işığa duyarlı [[fotodiyot]]larıyla algılanan, geçen [[gök cisimleri]]ni gözlemede kullanılır.

'''N1-b:''' Kızılötesi görüntüleyici. [[X-ışını ikilisi|X-ışını ikili yıldızlarını]] ve [[Etkin galaksi çekirdeği|etkin galaksi çekirdeklerinin]] gözlemlenmesiyle [[Galaksi oluşumu ve evrimi|galaksilerin evrimlerinin]] gözlemlenmesinde kullanılır.

'''N1-c:''' Yeni teknoloji algılayıcıları 100mK'de çalışarak [[yakın kızılötesi]] [[Dalgaboyu|dalgaboylarının]] gözleminde kullanılır.

=== ''Nasmyth 2''<ref name=":1" /> ===
'''N2-a:''' 350-1000&nbsp;nm [[Dalga boyu|dalga boylarında]] çalışır.

'''N2-b:''' 0.9 – 2.5 [[mikron]] [[Dalga boyu|dalga boylarında]] çalışır.

'''N2-c:''' Çoklu cisim [[tayfölçer]]i yapılması planlanıyor.

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==
* {{Resmî site|http://dag.atauni.edu.tr}}
{{Türkiye'deki gözlemevleri}}{{Erzurum-taslak}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Türkiye'deki gözlemevleri]]
[[Kategori:Atatürk Üniversitesi|Gözlemevi]]
[[Kategori:Palandöken'deki yapılar]]
[[Kategori:Kızılötesi teleskoplar]]
[[Kategori:Türkiye'de yapılması önerilen yapılar]]