Ebu'l-Vefâ el-Bûzcânî sayfasının kaynağını görüntüle

{{Müslüman bilgin bilgi kutusu
|isim                  = Ebu'l-Vefâ el-Bûzcânî
|resim_adı             = Buzjani, the Persian.jpg|200px|sağ|thumbnail|Ebu'l Vefa el-Büzcani]]
|resim_boyutu          = 
|image_alt             = 
|resim_başlığı         = Ebu'l Vefa'nın temsili resim
| tam_adı = ''Ebu el-Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin el-Abbas el-Büzcani''
|doğum_tarihi          =  10 Haziran 940
|doğum_yeri            = Buzgan Kasabası, [[İran]]
|ölüm_tarihi           = 1 Temmuz 998
|ölüm_yeri             = [[Bağdad]], [[Irak]]
|dönem                 = [[İslam'ın Altın Çağı]]<br/>10. Yüzyıl
|bölge                 =
|okul/gelenek          = 
|ilgilendikleri        = [[Matematik]] ve [[Astronomi]]
|etnik                 = [[Fars]]
|dini                =İslam
|fikir                 =
|çalışmaları           =[[Trigonometri]]
|eşi                   =
|çocuk                 =
|etkilendikleri        = [[Battani]], [[Ebu Hanife Dinaveri]]
|etkiledikleri         = [[Birûni]], [[Ebu Nasr Mansur]]
|imza                  = 
|imza_alt              = 
|box_width             = 
}}
'''Ebu'l Vefa el-Buzcani''' (d. 10 Haziran 940 - ö. 1 Temmuz 998), [[İranlılar|İranlı]] [[matematikçi]] ve [[astronom]].<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=2053 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=14 Ağustos 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081025131143/http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=2053 |arşivtarihi=25 Ekim 2008 |ölüurl=evet}}</ref>

Tam adı 'Ebu el-Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin el-Abbas el-Büzcani' olan alim 940 yılında [[İran]]'da bulunan [[Buzgan]] kasabasında doğmuştur. Bu yüzden 'Ebul Vefa Buzcani' diye meşhur olmuştur. İlim tahsiline amcası [[Ebu Amr Mugazili]] ve [[Ebu Yahya bin Kimib]]'in yanında başlayan Ebul Vefa, 959 yılında [[Bağdat]]'a gitti. Ölümüne kadar da orada bilimle meşgul oldu. Bilim sahasında, [[matematik]] bilimini tahsil etti ve özellikle [[trigonometri]] üzerinde çalışmalar yaptı. Bu alanlarda çok fazla bir süre muhafaza edilemeyen kitaplar yazdı. [[Batlamyus]]'un ve [[Diophantos]]'un eserlerini inceleyip açıklamış, astronomi sahasında ise [[Ay]]'ın hareketleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle bilim tarihinde önemli bir yer tutmuştur.

== Astronomi ==
[[Dosya:Abul Wafa crater AS16-M-0082.jpg|küçükresim|Ayda bulunan "Ebu Vefa Krateri"]]
Ebu'l Vefa, [[yıldız]]ların eğimlerininin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar [[oktant]]ı geliştirdi. Bundan başka [[trigonometri]] çizelgelerinde hesaplamalar yapmak için gelişmiş metotlar üretti ve [[küresel trigonometrideki]] bazı problemlerin çözümü için yeni yöntemler keşfetti. Astronomik gözlemler için [[sinüs]] (ceyb) ve [[tanjant]] (zıl) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Ünlü matematikçi [[El-Mervezi]]'nin de buna benzer çizelgeleri olduğu bilinse de onun çizelgeleri tanjant ve [[kotanjant]]ı yayın fonksiyonu olarak vermediği gibi, Ebu'l Vefa'nın çizelgeleri kadar sağlıklı değildir.

== Matematik ==
Ebu'l Vefa, matematik sahasında özellikle [[trigonometri]] üzerinde çalışmalar yapmıştır. Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik ilişkileri ilk defa ortaya koymuştur. Bu oranlar günümüzde aynen kullanılmaktadır.

Ebu'l Vefa'nın matematik tarihinde ortaya koyduğu ilk trigonometrik özdeşliklerden bazıları şunlardır:
:<math>\sin(a + b) = \sin(a) \cos(b) + \cos(a) \sin(b)</math>
:<math>\cos(2 a) = 1 - 2\sin^2(a)</math>
:<math>\sin(2 a) = 2\sin(a) \cos(a)</math>

Ayrıca küresel trigonometride [[sinüs teoremi]]ni açıklamıştır:<ref>Jacques Sesiano, "Islamic mathematics", p. 157, in Selin, Helaine; D'Ambrosio, Ubiratan (2000), Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, Springer, ISBN 1-4020-0260-2 
</ref>
:<math>\frac{\sin(A)}{\sin(a)} = \frac{\sin(B)}{\sin(b)} = \frac{\sin(C)}{\sin(c)}</math>

Ebu'l Vefa, [[Habeş el Hasib]] ve [[El Mervezi]] gibi önemli matematikçileri izleyerek tanjant ve [[sekant]] fonksiyonlarını tanımladı. [[Sekant]] kaşifi olarak genellikle [[Kopernik]] bilinirse de ünlü bilim tarihçilerinden [[Monte Candon]] ve [[Carra de Vaux]]'un araştırmaları sonucu bu buluşun Ebu'l Vefa'ya ait olduğu tespit edilmiştir.

Trigonometrinin yanında [[cebir]] ilmi üzerinde derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebu'l Vefa o zamana dek bilinmeyen dördüncü dereceden denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi. Örneğin:

<math>X^4 + pX^3=r</math> denklemini çözerken
<math>y^3 + axy + b = 0 </math> ve <math>X^2 - Y = 0</math> [[konik]]lerinin kesişmesinden istifade etti. Eski Yunanların ve Hintlerin çözemediği birçok problemi geometrik yollarla çözmeyi başardı.

== Eserleri ==
* [[Kitab'ul Kamil]]: Trigonometri ve astronomiden bahseden meşhur eseridir. Birinci bölümde yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken meseleler, ikinci bölümde yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü bölümde yıldızların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır. Eserin yazma bir nüshası [[Paris National Kütüphanesi]]'nde 1138 numarada kayıtlıdır. Eser [[Sedilot]] tarafından tercüme edilerek basılmıştır.
* ''Kitab'un fi Amel-il Mistarati ve'l Pergarvel Gunye
* ''Kitabab ma Yahtacu-İleyh-İl-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab''
* ''Kitabün Fahirün bil Hisab''
* ''Kitab'ün fi'l İlmi Hisab'il Musellat''
* Kitab'ün fi'l Felek
* Kitab'un Zic-iş Şamil
* Kitab'un fi'l Hendese
* Kitab'ul Medhal ila Aritmetik
* Tefsir-ii Harezmi fi Cebri ve'l Mukabele

== Saygınlığı ==
* Ay üzerindeki bir kratere O'na ithafen [[Abul Wafa]] adı verilmiştir.
* Ünlü bilim tarihçisi [[Plorian Cajori]] 'History of Mathematics' adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir:
''Ebul Vefa şüphesiz ki [[Harezmi]]'nin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece, bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve [[diferansiyel hesap]] ve [[analitik geometri]]'nin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap insan zekasının bulduğu mühim ve pek faydalı bir mevzu olup, ilim ve teknolojik muasır gelişmelerin temel kaynağını teşkil etmektedir. Ayrıca [[Battani]]'nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu.'' demektedir.<ref>Yeni Rehber Ansiklopedisi; C:6,S:148-149</ref>

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

{{İslam astronomları}}
{{İslam matematikçileri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:940 doğumlular]]
[[Kategori:Nişabur doğumlular]]
[[Kategori:998 yılında ölenler]]
[[Kategori:Orta Çağ'da Iraklılar]]
[[Kategori:İranlı astronomlar]]
[[Kategori:İranlı matematikçiler]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman astronomları]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman matematikçileri]]
[[Kategori:Geometriciler]]