Gelgit kuvveti sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:Arp_282.png|sağ|küçükresim|upright=1.36| [[Çubuklu sarmal galaksi|Çubuklu sarmal gökada]] [[NGC 169]] ile daha küçük bir yoldaş arasındaki gelgit etkileşimi<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nasa.gov/image-feature/goddard/2022/hubble-views-a-cosmic-interaction | başlık = Hubble Views a Cosmic Interaction | erişimtarihi = 9 Temmuz 2022 | tarih = 11 Şubat 2022 | çalışma = nasa.gov | yayıncı = NASA | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220211131422/https://www.nasa.gov/image-feature/goddard/2022/hubble-views-a-cosmic-interaction | arşivtarihi = 11 Şubat 2022}}</ref>]]
'''Gelgit kuvveti''' veya '''gelgit oluşturan kuvvet,''' bir cismi, diğer cisimden gelen [[Kütleçekimi alanı|yerçekimi alanındaki]] güçteki uzamsal değişimler nedeniyle başka bir cismin [[kütle merkezi]]ne doğru veya bundan uzağa doğru uzatan bir [[Kütleçekim|yerçekimi]] etkisidir. Katı dünya gelgitleri, [[Kütleçekim kilidi|gelgit kilitlenmesi]], gök cisimlerinin parçalanması ve [[Roche limiti|Roche sınırı]] dahilinde [[Halka sistemi|halka sistemlerinin]] oluşumu ve aşırı durumlarda nesnelerin [[spagettileşme]]si dahil olmak üzere [[gelgit]]lerden ve buna bağlı diğer etkilerin oluşumundan sorumludur. Bunun nedeni, bir cismin bir diğerinin uyguladığı yerçekimi alanının, o cismin parçaları arasında sabit olmaması nedeniyle yakın kısmın, uzak kısma göre daha güçlü bir şekilde çekilmesidir. Oluşan bu fark yakın tarafta pozitif, uzak tarafta ise negatiftir, bu da nesnenin gerilmesine neden olmaktadır. Bu nedenle gelgit kuvveti aynı zamanda diferansiyel kuvvet, artık kuvvet veya yerçekimi alanının ikincil etkisi olarak da bilinmektedir.

[[Gök mekaniği]]nde kullanılmakta olan "''gelgit kuvveti"'' ifadesi, bir cismin veya malzemenin (örneğin gelgit suyu) esas olarak ikinci bir cismin (örneğin Dünya) yerçekimi etkisi altında olduğu, ancak aynı zamanda üçüncü bir cismin (örneğin Ay) yerçekimi etkileriyle tedirgin edildiği bir durumu ifade edebilir. Bu tür durumlarda tedirgin edici kuvvete gelgit kuvveti adı verilmektedir<ref>[http://adsabs.harvard.edu/full/1977SvAL....3...96A "On the tidal force"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200110134048/http://adsabs.harvard.edu/full/1977SvAL....3...96A |tarih=10 Ocak 2020 }}, I. N. Avsiuk, in "Soviet Astronomy Letters", vol. 3 (1977), pp. 96–99.</ref> (örneğin, [[Ay teorisi|Ay'daki bozucu kuvvet]] ) ki bu, üçüncü cismin ikinciye uyguladığı kuvvet ile üçüncü cismin birinciye uyguladığı kuvvet arasındaki farktır.<ref>See p. 509 in [[iarchive:astronomyphysica00kutn/page/509|"Astronomy: a physical perspective"]], M. L. Kutner (2003).</ref>

== Açıklama ==
[[Dosya:Tidal_field_and_gravity_field.svg|küçükresim| Şekil 4: Ay'ın Dünya yüzeyindeki yerçekimi ''artık alanı'' (Güneş'ten kaynaklanan başka ve daha zayıf bir diferansiyel etki ile birlikte) gelgit üreten kuvvet olarak bilinir. Bu, gelgit hareketini yönlendiren birincil mekanizmadır ve eşzamanlı iki gelgit şişkinliğini açıklar; Dünya'nın dönüşü, aynı yerde günde iki yüksek gelgit oluşumunu daha da açıklar. Bu şekilde Dünya merkezdeki siyah daire, Ay ise sağda uzakta yer almaktadır. Hem gelgit alanını (kalın kırmızı oklar) hem de Ay'ın (S etiketi) Dünya'nın yüzeyine ve merkezine (O etiketi) uyguladığı yerçekimi alanını (ince mavi oklar) göstermektedir. Dünya'nın sağındaki ve solundaki okların dışa doğru yönü, Ay'ın [[zenit]]te veya [[semtikadem]]de olduğu yeri gösterir.]]
Bir cisme (cisim 1) başka bir cismin (cisim 2) yerçekimi etki ettiğinde, cismin cisim 2'ye bakan tarafı ile cisim 2'den uzağa bakan tarafı arasındaki fark 1. cisim açısından önemli ölçüde değişebilir. Şekil 4, küresel bir cisim (cisim 1) üzerinde başka bir cisim (cisim 2) tarafından uygulanan diferansiyel yerçekimi kuvvetini göstermektedir. Gelgit kuvvetleri olarak adlandırılan bu kuvvetler her iki cisimde de gerilmelere neden olur ve onları deforme edebilir, hatta aşırı durumlarda birini veya diğerini parçalayabilir.<ref name="Penrose">
{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/emperorsnewmindc1999penr|başlık=The Emperor's New Mind: Concerning Computers, Minds, and the Laws of Physics|tarih=1999|sayfa=[https://archive.org/details/emperorsnewmindc1999penr/page/264 264]|yayıncı=[[Oxford University Press]]|alıntı=tidal force.|soyadı=R Penrose|isbn=978-0-19-286198-6}}</ref> [[Roche limiti]], gelgit etkilerinin bir cismin parçalanmasına neden olacağı bir gezegenden uzaklıktır, çünkü gezegenden gelen farklı kütleçekim kuvveti cismin parçalarının birbirini çekmesinin üstesinden gelir.<ref name="Blanc">
{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=Je61Y7UbqWgC&q=tidal+force&pg=PA16|başlık=The Solar System|tarih=2003|sayfa=16|yayıncı=Springer|soyadı=Thérèse Encrenaz|isbn=978-3-540-00241-3|soyadı2=J -P Bibring|soyadı3=M Blanc}}</ref> Kütleçekim alanı tekdüze olsaydı bu gerilmeler meydana gelmezdi, çünkü tekdüze bir [[Alan (fizik)|alan]] yalnızca tüm cismin aynı yönde ve aynı oranda birlikte hızlanmasına neden olurdu.

=== Güneş, Dünya ve Ay ===
Dünya Ay'dan 81 kat daha büyüktür ancak yarıçapı kabaca Ay'ın 4 katıdır. Sonuç olarak, aynı mesafede, Ay'ın yüzeyindeki Dünya'nın gelgit kuvveti, Dünya'nın yüzeyindeki Ay'ın gelgit kuvvetinden yaklaşık 20 kat daha güçlüdür[8].
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Gelgit kuvvetine neden olan yerçekimsel cisim
! colspan="3" | Gelgit kuvvetine maruz kalan cisim
! Çap ve mesafe
! Gelgit ivmesi
|-
! Cisim
! Kütle (''m'' )
! Vücut
! Yarıçap (''r'' )
! Mesafe (''d'' )
! <math> \frac{2r}{d^3} </math>
! <math> Gm ~ \frac{2r}{d^3} </math>
|-
| style="text-align: center" | '''Güneş'''
| style="text-align: center" | {{Değer|1.99}}
| '''Dünya'''
| style="text-align: center" | {{Değer|6.37}}
| style="text-align: center" | {{Değer|1.50}}
| style="text-align: center" | {{Değer|3.81}}
| style="text-align: center" | {{Değer|5.05}}
|-
| style="text-align: center" | '''Ay'''
| style="text-align: center" | {{Değer|7.34}}
| '''Dünya'''
| style="text-align: center" | {{Değer|6.37}}
| style="text-align: center" | {{Değer|3.84}}
| style="text-align: center" | {{Değer|2.24}}
| style="text-align: center" | {{Değer|1.10}}
|-
| style="text-align: center" | '''Dünya'''
| style="text-align: center" | {{Değer|5.97}}
| '''Ay'''
| style="text-align: center" | {{Değer|1.74}}
| style="text-align: center" | {{Değer|3.84}}
| style="text-align: center" | {{Değer|6.12}}
| style="text-align: center" | {{Değer|2.44}}
|-
| colspan="7" style="background: #ffffff; font-size: small; font-weight: normal; padding: 10px 4px 5px 4px;" | ''m'' kütledir; ''r'' yarıçaptır; ''d'' mesafedir; 2 ''r'' çaptır
''G'' [[Kütle çekimi sabiti|yer çekimi sabitidir]] = {{Fiziksel sabitler|G}}
|}

== Etkileri ==
[[Dosya:Saturn_PIA06077.jpg|sol|küçükresim| Şekil 5: [[Satürn|Satürn'ün]] halkaları ana uydularının yörüngeleri içindedir. Gelgit kuvvetleri, halkalardaki malzemenin yerçekimsel birleşmesine karşı çıkarak uyduları oluşturur.<ref name="MacKay">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=uTeqNsyj86QC&q=tidal+force&pg=PA36|başlık=Hamiltonian Dynamical Systems: A Reprint Selection|tarih=1987|sayfa=36|yayıncı=[[CRC Press]]|soyadı=R. S. MacKay|isbn=978-0-85274-205-1|soyadı2=J. D. Meiss}}</ref>]]
Sonsuz küçüklükte elastik bir küre söz konusu olduğunda, gelgit kuvvetinin etkisi hacimde herhangi bir değişiklik olmaksızın cismin şeklini bozmaktır. Küre, diğer cisme doğru ve ondan uzağa bakan iki çıkıntısı olan bir [[Elipsoit|elipsoide]] dönüşür. Daha büyük cisimler [[oval]] bir şekle dönüşür ve hafifçe sıkışır, Ay'ın etkisi altında Dünya okyanuslarına olan da budur. Dünya ve Ay ortak kütle merkezleri ya da [[Kütle merkezi (astronomi)|çift merkez]] etrafında yörüngede dönerler ve aralarındaki çekim kuvveti bu hareketi sürdürmek için gerekli [[merkezcil kuvvet]]i sağlar. Dünya üzerinde, bu çift merkeze çok yakın bir gözlemci için durum, 1. cisim olarak Dünya'nın, 2. cisim olarak Ay'ın yerçekimi tarafından etkilendiği bir durumdur. Dünya'nın tüm kısımları Ay'ın çekim kuvvetine maruz kalarak okyanuslardaki suyun yeniden dağılmasına, Ay'a yakın ve uzak taraflarda şişkinlikler oluşturmasına neden olur.<ref name="Americana">
{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=r8BPAAAAMAAJ&q=tidal+force&pg=PA612|başlık=The Encyclopedia Americana: A Library of Universal Knowledge|tarih=1920|sayfalar=611-617|yayıncı=Encyclopedia Americana Corp.|cilt=26|soyadı=Rollin A Harris}}</ref>

Bir cisim gelgit kuvvetlerine maruz kalarak döndüğünde, iç sürtünme dönme kinetik enerjisinin ısı olarak kademeli bir şekilde dağılmasına neden olur. Dünya ve Ay'ın durumunda, dönme kinetik enerjisinin kaybı yüzyıl başına yaklaşık 2 milisaniyelik bir kazançla sonuçlanır. Eğer cisim ana merkezine yeterince yakınsa, bu durum Dünya'nın uydusu örneğinde olduğu gibi, yörünge hareketine [[Kütleçekim kilidi|gelgitsel olarak kilitlenmiş]] bir dönüşle sonuçlanabilir. [[Gelgit ısınması]] [[Jüpiter]]'in uydusu [[İo (uydu)|Io]] üzerinde dramatik volkanik etkiler yaratır. Gelgit kuvvetlerinin neden olduğu [[Gerilim (fizik)|gerilimler]] de Dünya'nın uydusu Ay'da aylık düzenli ay depremlerine neden olmaktadır.<ref name="Tyson">{{Web kaynağı | url = http://www.haydenplanetarium.org/tyson/read/1995/11/01/the-tidal-force | başlık = The Tidal Force {{!}} Neil deGrasse Tyson | erişimtarihi = 10 Ekim 2016 | çalışma = www.haydenplanetarium.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20101214061647/http://www.haydenplanetarium.org/tyson/read/1995/11/01/the-tidal-force | arşivtarihi = 14 Aralık 2010}}</ref>

Gelgit kuvvetleri, ısı enerjisini kutuplara doğru taşıyarak küresel sıcaklıkları ılımlı hale getiren okyanus akıntılarına katkıda bulunur. Gelgit kuvvetlerindeki değişimlerin 6 ila 10 yıllık aralıklarla küresel sıcaklık kayıtlarındaki serin dönemlerle ilişkili olduğu<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC33744/|başlık=Possible forcing of global temperature by the oceanic&thinsp;tides|tarih=5 Ağustos 1997|sayı=16|sayfalar=8321-8328|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=94|ad=Charles D.|soyadı=Keeling|issn=0027-8424|pmid=11607740|ad2=Timothy P.|soyadı2=Whorf}}</ref> ve gelgit zorlamasındaki harmonik atım değişimlerinin bin yıllık iklim değişikliklerine katkıda bulunabileceği öne sürülmüştür. Bugüne kadar bin yıllık iklim değişiklikleri ile güçlü bir bağlantı bulunamamıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://journals.ametsoc.org/view/journals/clim/15/4/1520-0442_2002_015_0370_mcvita_2.0.co_2.xml|başlık=Millennial Climate Variability: Is There a Tidal Connection?|tarih=15 Şubat 2002|sayı=4|dil=EN|sayfalar=370-385|çalışma=Journal of Climate|cilt=15|ad=Walter|soyadı=Munk|issn=0894-8755|doi=10.1175/1520-0442(2002)015<0370:MCVITA>2.0.CO;2|ad2=Matthew|ad3=Steven|soyadı2=Dzieciuch|soyadı3=Jayne|erişim-tarihi=9 Ekim 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211023174138/https://journals.ametsoc.org/view/journals/clim/15/4/1520-0442_2002_015_0370_mcvita_2.0.co_2.xml|arşivtarihi=23 Ekim 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
[[Dosya:Shoemaker-levy-tidal-forces.jpg|küçükresim| Şekil 1: [[Shoemaker–Levy 9 kuyruklu yıldızı|Shoemaker-Levy 9 Kuyruklu Yıldızı'nın]] 1994 yılında, 1992 yılındaki bir geçiş sırasında [[Jüpiter|Jüpiter'in]] gelgit kuvvetlerinin etkisiyle parçalanmasının ardından.]]
Gelgit etkileri özellikle [[Nötron yıldızı|nötron yıldızları]] ya da [[kara delik]]ler gibi yüksek kütleli küçük cisimlerin yakınında belirginleşir ve bu cisimler içe doğru akan maddenin "[[spagettileşme]]sinden" sorumludur. Gelgit kuvvetleri, çeken cisimlerin Ay ve daha az ölçüde Güneş olduğu Dünya okyanuslarının gelgitini yaratır. Gelgit kuvvetleri aynı zamanda gelgit kilitlenmesinden, [[Gelgitsel ivme|gelgit ivmesinden]] ve gelgit ısınmasından da sorumludur. Gelgitler ayrıca [[Sismoloji|sismisiteye]] de neden olabilir.

Gelgit kuvvetleri, dünyanın iç kısmında iletken sıvılar üreterek [[Dünya'nın manyetik alanı|dünyanın manyetik alanını]] da etkiler.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=FPEUAQAAMAAJ|başlık=Hungry for Power in Space|erişimtarihi=14 Mart 2016|tarih=23 Eylül 1989|sayfalar=52|çalışma=New Scientist|cilt=123}}</ref>
[[Dosya:Supermassive_black_hole_rips_star_apart_(simulation).webm|küçükresim| Şekil 2: Bu simülasyon, [[Süper kütleli kara delik|süper kütleli bir kara deliğin]] yerçekimsel gelgitleri tarafından parçalanan bir [[yıldız]]ı göstermektedir.]]

== Ayrıca bakınız ==

* [[Amfidromik nokta]]
* [[Bozulmuş gezegen]]
* [[Galaktik gelgit]]
* [[Gelgit rezonansı]]
* [[Gelgit sıyırma]]
* [[Gelgit tensörü]]
* [[Genel görelilik|Uzay-zaman eğriliği]]

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==

* [http://burro.astr.cwru.edu/Academics/Astr221/Gravity/tides.html Gravitational Tides] by J. Christopher Mihos of [[Case Western Reserve Üniversitesi|Case Western Reserve University]]
* [http://www.astronomycast.com/solar-system/episode-47-tidal-forces/ Audio: Cain/Gay – Astronomy Cast] Tidal Forces – July 2007.
* {{Web kaynağı | url = http://www.sixtysymbols.com/videos/tides.htm | başlık = Tidal Forces | çalışma = Sixty Symbols | yayıncı = [[Brady Haran]] for the [[University of Nottingham]] | ad = Meghan | soyadı = Gray | soyadı2 = Merrifield, Michael | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110611095012/http://www.sixtysymbols.com/videos/tides.htm | arşivtarihi = 11 Haziran 2011}}
* {{Web kaynağı | url = http://astro-gr.org/stellar-collisions-tidal-disruption-star-massive-black-hole/ | başlık = Stellar collisions: Tidal disruption of a star by a massive black hole | erişimtarihi = 28 Aralık 2018 | soyadı = Pau Amaro Seoane | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160504051339/http://astro-gr.org/stellar-collisions-tidal-disruption-star-massive-black-hole/ | arşivtarihi = 4 Mayıs 2016}}
* [https://web.archive.org/web/20130921060553/http://www.jal.cc.il.us/~mikolajsawicki/tides_new2.pdf Myths about Gravity and Tides] by Mikolaj Sawicki of John A. Logan College and the University of Colorado.
* [https://web.archive.org/web/20160508041318/http://www.lhup.edu/~dsimanek/scenario/tides.htm Tidal Misconceptions] by Donald E. Simanek
{{Fiziksel oseonografya}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Kütleçekimi etkileri]]
[[Kategori:Kuvvet]]
[[Kategori:Kütleçekimi]]
[[Kategori:Gelgit]]