Hidrojen iyodür sayfasının kaynağını görüntüle

{{Kimya bilgi kutusu
| Ad = Hidrojen iyodür
| ResimDosyası1 = Hydrogen-iodide-2D-dimensions.svg
|  ResimBoyutu1 = 
|  ResimAdı1 = 
| ResimDosyası2 = Hydrogen-iodide-3D-vdW.svg
|  ResimBoyutu2 = 
|  ResimAdı2 = 
| IUPACAdı = Iodane
|  SistematikAd = 
|  DiğerAdlar = Hidroiyodik asit (Sulu çözelti) <br> İyot hidrür <br>
| Kısım1 = {{Kimyakutu Tanımlayıcılar
|  Kısaltmalar = 
|  CASNo = 10034-85-2
|  PubChem = 24841
|  SMILES = I
|  ChemSpiderID = 23224
|  3DMet =}}
|  Kısım2 = {{Kimyakutu Özellikler
|  Formül = HI
|  MolarKütle = 127,904 g/mol
|  Görünüm = Renksiz Gaz
|  Yoğunluk = 2,85 g/mL (-47 °C)
|  ErimeNoktası = −50,80 °C (−59.44 °F; 222.35 K)
|  Erime_notları = 
|  KaynamaNoktası = −35,36 °C (−31.65 °F; 237.79 K)
|  Kaynama_notları = 
|  Çözünürlük = 
|  ÇözünürDiğer = 
}}
|  Kısım3 = {{Kimyakutu Patlayıcılık
|  REFaktörü = }}
|  Kısım4 = {{Kimyakutu Tehlikeler
|  GHSPiktogramları = {{GHS05}}
|  NFPA-H = 3
|  NFPA-F = 0
|  NFPA-R = 1
|  NFPA-O = COR
|  ParlamaNoktası = Yanmaz
 }}
}}
'''Hidrojen iyodür''' (HI) [[İki atomlu molekül|iki atomlu bir molekül]] ve hidrojen halojenürdür. Sulu çözeltisi, güçlü bir asit olan '''hidroiyodik asit''' veya '''hidriyodik asit''' olarak bilinir. Bununla birlikte, hidrojen iyodür ve hidroiodik asit, birincisinin standart koşullar altında bir gaz olması, diğerinin ise söz konusu gazın sulu bir çözeltisi olması bakımından farklıdır. Birbirine dönüştürülebilir. HI, [[Organik kimya|organik]] ve [[İnorganik kimya|inorganik sentezlerde]] birincil [[iyot]] kaynaklarından biri ve bir [[İndirgenme|indirgeyici madde]] olarak kullanılır.

== Hidrojen iyodürün özellikleri ==
HI, su ve iyot vermek için oksijenle reaksiyona giren renksiz bir gazdır. Nemli havayla HI, hidroiodik asit buharı (veya dumanı) verir. Suda istisnai bir şekilde çözünür ve hidroiodik asit verir. Bir litre su 425 litre HI çözecektir, en konsantre solüsyon HI molekülü başına sadece dört su molekülüne sahiptir.<ref>Holleman, AF; Wiberg, E. "İnorganik Kimya" Akademik Basın: San Diego, 2001.</ref>

=== Hidroiyodik asit ===
Hidroiyodik asit saf hidrojen iyodür değil, onu içeren bir karışımdır. Ticarî "konsantre" hidroiyodik asit genellikle kütlece % 48-57 HI içerir. Çözelti, % 57 HI, % 43 su ile 127 [[Celsius|°C'de]] kaynayan bir [[azeotrop]] oluşturur. Yüksek asitlik, iyonik yükün anyon üzerine dağılmasından kaynaklanır. [[İyodür]] iyonu diğer yaygın halojenürlerden çok daha büyüktür ve negatif yükün geniş bir alana dağılmasıyla sonuçlanır. Buna karşılık, klorür iyonu çok daha küçüktür, yani negatif yükü daha konsantredir, bu da [[proton]] ve klorür iyonu arasında daha güçlü bir etkileşime neden olur. Bu zayıf H <sup>+</sup> ··· I <sup>-</sup> HI'da etkileşim, protonun anyondan [[Dissociate|ayrışmasını]] kolaylaştırır ve HI'nın hidrohalojenürlerin en güçlü asidi olmasının nedeni budur.

: HI (g) +  {{Chem|H|2|O}} (l) →  {{Chem|H|3|O|+}}(aq) + I <sup>-</sup> (aq) &#x2003; ''K'' <sub>a</sub> ≈ 10 <sup>10</sup>
: HBr (g) + {{Chem|H|2|O}} (l) → {{Chem|H|3|O|+}} (aq) + Br <sup>-</sup> (aq) &#x2003; ''K'' <sub>a</sub> ≈ 10 <sup>9</sup>
: HC1 (g) + {{Chem|H|2|O}} (l) → {{Chem|H|3|O|+}} (aq) + CI <sup>-</sup> (aq) &#x2003; ''K'' <sub>a</sub> ≈ 10 <sup>6</sup>

== Sentezi ==
HI'nin endüstriyel olarak hazırlanması I<sub>2</sub>'nin [[hidrazin]] ile tepkimesini içerir, sonucunda ayrıca [[azot]] gazı oluşur:<ref>Greenwood, NN ve A. Earnshaw.</ref> 2 I<sub>2</sub> + {{Chem|N|2|H|4}} → 4 HI + {{Chem|N|2}}

Suda yapıldığında, HI [[Damıtma|damıtılmalıdır]].

HI ayrıca konsantre [[fosforik asit]] içindeki bir [[Sodium iodide|NaI]] veya başka bir alkali iyodür çözeltisinden damıtılabilir (konsantre [[Sülfürik asit|sülfürik asidin]] iyodürü [[Fosforik asit|asit]] iyotlara oksitleyeceği için asitleştirmeye yaramayacağına dikkat edilmelidir).

HI'nin hazırlanmasının bir başka yolu, sulu bir iyot çözeltisinden [[hidrojen sülfür]] buharının kabarcıklandırılması, hidroiyodik asit (damıtılmış) ve elementel kükürtün (bu filtrelenmiş olmalı) oluşturulmasıdır:<ref>{{Kaynak|başlık=A Memoir on Iodine|yıl=1815}}</ref> H<sub>2</sub>S + I<sub>2</sub> → 2 HI + S

Buna ek olarak, HI sadece H<sub>2</sub> ve I<sub>2</sub>'nin bir araya getirilmesiyle hazırlanabilir:

: H<sub>2</sub> + I<sub>2</sub> → 2 HI

Bu yöntem genellikle yüksek saflıkta numuneler üretmek için kullanılır.

Uzun yıllar boyunca, bu tepkime H<sub>2</sub> molekülü ve I<sub>2</sub> arasında gerçekleşen basit bir bimoleküler tepkime olarak kabul edildi. Fakat, gazların bir karışımı, I<sub>2</sub>'nin [[ayrışma enerjisi]]ne eşit (yaklaşık 578&nbsp;nm) ışık [[dalga boyu]] ile ışınlandığında, oran önemli ölçüde artar. Bu ilk olarak I<sub>2</sub>'nin 2 iyot atomuna ayrıldığı, daha sonra her bir iyot atomunun H<sub>2</sub> molekülünün birer tarafına yapışarak {{Kayma|[[Hidrojen#Kovalent ve organik bileşikleri|H-H]]}} bağının kırılmasını sağlayan bir mekanizmayı tetikler:<ref>Holleman, AF Wiberg, E. ''İnorganik Kimya'' .</ref><chem>{H2} + {I2} ->[\text{578 nm radiation}] {H2} + 2I -> I{\cdots}H{\cdots}H{\cdots}I -> 2HI</chem>
:

Laboratuvarda yapılan başka bir metotta, [[fosfor tribromür|PBr<sub>3</sub>]]'teki iyota eşdeğer [[fosfor triiyodür|PI<sub>3</sub>]] [[hidroliz]] edilir. Bu yöntemde, I<sub>2</sub> [[fosfor]] oluşturmak için [[fosforöz triiyodür]] ile reaksiyona girer, daha sonra HI ve [[fosforöz asit]] oluşturmak üzere su ile reaksiyona girer:

: 3 I<sub>2</sub> + 2 P + 6 {{Chem|H|2|O}}  → 2 PI<sub>3</sub> + 6 {{Chem|H|2|O}} → 6 HI + 2 H<sub>3</sub>PO<sub>3</sub>
:

== Kilit reaksiyonlar ve uygulamalar ==
Hidrojen iyodür çözeltileri kolayca hava ile oksitlenir:

: 4 HI + O <sub>2</sub> → 2 {{Chem|H|2|O}} + 2 I<sub>2</sub> 
: HI + I<sub>2</sub> → HI<sub>3</sub>

HI<sub>3</sub>, koyu kahverengi renktedir, bu sebeple eski HI solüsyonlarını genellikle koyu kahverengi görünür.

HBr ve HCl gibi, HI [[alken]]lere eklenir:<ref name="Breton">Breton, G. W., P. J. Kropp, P. J.; Harvey, R. G. "Hydrogen Iodide" in Encyclopedia of Reagents for Organic Synthesis (Ed: L. Paquette) 2004, J. Wiley & Sons, New York. {{Doi|10.1002/047084289}}.</ref> Hl + H<sub>2</sub>C = CH<sub>2</sub> {{Chem|H|3|CCH|2|I}} → {{Chem|H|3|CCH|2|I}}
:

HI ayrıca organik kimyada [[Primary alcohol|birincil alkolleri]] [[Haloalkan|alkil halojenürlere]] dönüştürmek için kullanılır.<ref name="Bruice">Bruice, Paula Yurkanis.</ref>  Bu tepkime, iyodür iyonunun "aktive olmuş" hidroksil grubunun (su) yerini aldığı bir [[SN2 reaction|SN<sub>2</sub> değiştirme]] tepkimesidir:

: [[Dosya:HIsubstitution.gif|600x600pik]]

Diğer hidrojen halojenürler yerine HI tercih edilir, çünkü iyodür iyonu bromür veya klorürden çok daha iyi bir nükleofildir, bu nedenle reaksiyon çok fazla ısınmadan makul bir oranda gerçekleşebilir. Bu reaksiyon, aynı zamanda, ikincil ve üçüncül alkollerden oluşur, ancak ikame SN<sub>1</sub> yoluyla cereyan etmektedir.

HI (veya HBr) ayrıca alkolleri ikame etmeye benzer bir reaksiyonda [[eter]]leri alkil iyodürlere ve alkollere ayırmak için kullanılabilir. Bu parçalanma önemlidir, çünkü kimyasal olarak stabil<ref name="Bruice">Bruice, Paula Yurkanis.</ref> ve atıl bir eteri daha reaktif türlere dönüştürmek için kullanılabilir. Bu örnekte [[dietil eter]] etanol ve iyodoetana ayrılmıştır:

: [[Dosya:DEEcleavage.gif|550x550pik]]

Tepkime, iyot daha az [[Sterik etkiler|sterik olarak engellenen]] eter karbonuna saldırma eğiliminde olduğundan rejioselektifdir .

HI, HCl ve HBr ile aynı [[Markovnikov kuralı|Markovnikov]] ve anti-Markovnikov kurallarına tabidir.

Her ne kadar modern standartlara göre sert olsa da, HI genellikle organik kimya tarihinin başında bir indirgeyici madde olarak kullanılmıştır. 19. yüzyıldaki kimyagerler, yüksek sıcaklıklarda [[benzen]] HI indirgemesi ile sikloheksan hazırlamaya çalıştılar, ancak bunun yerine yeniden düzenlenmiş ürün, metilsiklopentan izole edildiler ([[Sikloheksan|sikloheksan hakkındaki]] ''makaleye bakınız''). İlk olarak Kiliani tarafından bildirildiği gibi,<ref>Kiliani, Heinrich (1886-01-01). "Ueber die Constitution der Dextrosecarbonsäure". ''Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft''. '''19''' (1): 1128–1130. doi:[[doi:10.1002/cber.188601901251|10.1002/cber.188601901251]]. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/1099-0682 1099-0682]</ref> şekerlerin ve diğer poliollerin hidroiodik asit indirgenmesi, çoğu zaman zayıf verim ve / veya tekrar üretilebilirlik olmasına rağmen, birkaç hidroksi grubunun veya hatta tüm hidroksil gruplarının indirgeyici bölünmesine yol açar.<ref>Perlin, A. S.; Purves, C. B. (1953-03-01). "Kiliani's Reduction of Glucose and Fructose Cyanohydrins to the Corresponding Heptanoic Acids and Lactones". ''Canadian Journal of Chemistry''. '''31'''(3): 227–236. doi:[http://www.nrcresearchpress.com/doi/10.1139/v53-033 10.1139/v53-033]{{Ölü bağlantı}}. ISSN [https://www.worldcat.org/title/canadian-journal-of-chemistry-journal-canadien-de-chimie/oclc/1011958072 0008-4042] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190218021524/https://www.worldcat.org/title/canadian-journal-of-chemistry-journal-canadien-de-chimie/oclc/1011958072 |tarih=18 Şubat 2019 }}</ref>  Benzil alkoller ve a-karbonil grupları olan alkoller durumunda, HI ile indirgenme, karşılık gelen [[hidrokarbon]] ürününün (ROH + 2HI → RH + {{Chem|H|2|O}} sentetik olarak kullanışlı verimlerini sağlayabilir. {{Chem|H|2|O}}+ I<sub>2</sub>).<ref name="Breton"/>  Bu işlem, oluşan I<sub>2</sub>'yi indirgemek için kırmızı fosfor kullanılarak HI'de katalitik yapılabilir.<ref>Dobmeier, Michael; Herrmann, Josef M; Lenoir, Dieter; König, Burkhard (2012-03-02). "[https://www.beilstein-journals.org/bjoc/articles/8/36 Reduction of benzylic alcohols and α-hydroxycarbonyl compounds by hydriodic acid in a biphasic reaction medium] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190218021141/https://www.beilstein-journals.org/bjoc/articles/8/36 |tarih=18 Şubat 2019 }}". ''Beilstein Journal of Organic Chemistry''. '''8''' (1): 330–336. doi:[https://www.beilstein-journals.org/bjoc/articles/8/36 10.3762/bjoc.8.36] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190218021141/https://www.beilstein-journals.org/bjoc/articles/8/36 |tarih=18 Şubat 2019 }}. PMC [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3302097/ 3302097] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140910140453/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3302097/ |tarih=10 Eylül 2014 }}. PMID [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22423302 22423302] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190218021517/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22423302 |tarih=18 Şubat 2019 }}</ref>

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

* Nishikata, E., T .; Ishii ve T. Ohta. "Sulu Hidroklorik Asit Solüsyonlarının Viskoziteleri ve Sulu Hidroiyodik Asit Solüsyonlarının Yoğunlukları ve Viskoziteleri". J. Chem. Müh. Veri. ''26''. 254-256. 1981.

== Dış bağlantılar ==

* [http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/products/icsc/dtasht/_icsc13/icsc1326.htm Uluslararası Kimyasal Güvenlik Kartı 1326]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090520062935/http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/products/icsc/dtasht/_icsc13/icsc1326.htm |tarih=20 Mayıs 2009 }}

{{Hidrojen bileşikleri}}
{{İyot bileşikleri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:İndirgen maddeler]]
[[Kategori:İyot bileşikleri]]
[[Kategori:Ametal halojenürler]]
[[Kategori:İnorganik asitler]]
[[Kategori:İyodürler]]
[[Kategori:Hidrojen bileşikleri]]
[[Kategori:İncelenmemiş çeviri içeren sayfalar]]