Kozmoloji sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:WMAP.jpg|[[CMB]] anizotropisinin [[WMAP]] haritası.|küçükresim|upright=1.14]]
'''Kozmoloji''' ('''evren bilimi'''<ref>[http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=evren+bilimi "evren bilimi" maddesi, TDK Güncel Türkçe Sözlük.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090103160029/http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=evren+bilimi |tarih=3 Ocak 2009 }} URL erişim tarihi: 28 Ekim 2007.</ref>), bir bütün olarak [[evren]]i konu alan bilim dalıdır.<ref>Evren Nasıl Oluştu?, editör: Halil Kırbıyık, 1. Baskı, ODTÜ yayınları, s. 142</ref>

''Kozmoloji'' sözcüğü [[Yunanca]] κοσμολογία (cosmologia, κόσμος [kozmos] düzen, bütün + λογια [logia] söylev) sözcüğünden türemiştir.<ref>[http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=kozmoloji "kozmoloji" maddesi, TDK Güncel Türkçe Sözlük.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090103160918/http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=kozmoloji |tarih=3 Ocak 2009 }} URL erişim tarihi: 28 Ekim 2007.</ref> Her ne kadar ''kozmoloji'' sözcüğü nispeten yakın zamanlı bir sözcük olsa da evren; tarih boyunca bilim, felsefe, ezoterizm ve din gibi farklı disiplinler tarafından araştırma konusu olmuştur. ''Kozmoloji'' ise bir sözcük olarak ilk kez 1730 yılında [[Christian Wolff]]'un ''Cosmologia Generalis'' isimli eserinde kullanılmıştır.<ref>[http://www.newadvent.org/cathen/04413a.htm "Cosmology". ''News Advent Catholic Encyclopedia''.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071011194753/http://newadvent.org/cathen/04413a.htm |tarih=11 Ekim 2007 }} URL erişim tarihi: 10 Kasım 2007.</ref>

Kozmoloji ile uğraşan bilim insanlarına ''kozmolog'' veya ''evren bilimci'' denir. Çağdaş yazında ''kozmoloji'' veya ''evren bilimi'' ile genelde fiziksel kozmoloji kastedilmektedir. Bu bağlamda kozmologlar, kozmoloji çalışmaların içerisinde astronominin yanı sıra [[biyoloji]]den [[matematik|matematiğe]] kadar birçok bilim dalını da kullanırlar. Kozmoloji, evrenin yapısını, tarihini ve geleceğini inceler. Fiziksel evrenin bir bütün olarak kavranıp anlaşılmasını sağlamak amacıyla doğa bilimlerini, özellikle gök bilimi ve fiziği bir araya getirir.{{Doğanın zaman çizelgesi}}

== Farklı dallarda kozmoloji ==
Yakın zamanda fiziksel kozmoloji olarak adlandırılan ve evrenin bilimsel gözlem ve deney yoluyla anlaşılmasını konu edinen fizik ve astrofizik bilimleri merkezî bir konumdadırlar. Fiziksel kozmoloji, evrenin [[Büyük Patlama]] (''{{Dil|en|Big Bang}}'') sonrası yaklaşık olarak 13,7&nbsp;±&nbsp;0,2&nbsp;[[milyar]] (10<sup>9</sup>) yıl önce ortaya çıktığını ve evrenin tarihinin başlangıcından sonuna kadar tamamen [[fizik|fizik kanunları]] tarafından idare edilen düzenli bir süreç olduğunu ortaya koyar.
[[Dosya:Universum.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.45|Anonim [[Flammarion gravürü]]nün elle boyanmış bir sürümü. (1888)]]
Felsefî bir açıdan evreni inceleyen [[metafiziksel kozmoloji]] ise çok eski bir disiplin olup evrenin, insanın, tanrının veya onların ilişkilerinin doğasını aklî ve ruhânî deneyimler veya gözlemler sonucu açıklamaya, sezgisel çıkarımlar bulmaya çalışır.

[[Dinî kozmoloji]] ise fiziksel kozmolojiden ziyade metafiziksel kozmolojiye yakın olan ve evrenin tarihi ve doğasının belirli bir dinî bağlamda incelenmesinden ibarettir. Farklı dinlerin inanç yapıları oldukça farklı olduğu gibi evrene bakış açıları da oldukça farklıdır. Bu sebeple her dinin bir veya daha fazla farklı dinî kozmolojik görüşleri bulunmaktadır. Ayrıca kozmoloji, sıklıkla dinlerin ve mitolojilerin var oluş ve gerçeğin doğasına dair görüşlerinde de önemli bir rol oynar. Bâzı durumlarda evrenin yaratılışı ([[kozmogoni]]) ve yok edilişi, son buluşu ([[eskatoloji]]), dinî bağlamda insanın evrendeki konumu ve kimliği açısından önemli bir yer işgal etmektedir.

Daha ziyade çağdaş bir ayrışık disiplin de [[ezoterik kozmoloji]]dir ki bu, dinî ve felsefî bağlamdaki kozmoloji anlayışlarına yakın olsa da geleneklerden daha ayrık ve belirli bir dogmatik itikattan bağımsız, sıklıkla inançtan ziyade özellikle çağdaş entelektüel anlayışa dayanan ve ruhâniliği sadece biçimlendirici bir kavram olarak gören bir kozmoloji anlayışı tanımlamaktadır.

== Tarih boyunca farklı kozmoloji fikirleri ==
Tarih boyunca kozmoloji Dünya'nın birçok farklı bölgesinde farklı şekillerde farklı medeniyetlerce keşfedilmiş, çeşitli kozmogoniler, ''evrenin ortaya çıkışına'' dair hikâyeler ortaya atılmıştır. Bir [[antropoloji]] araştırmasında kozmoloji, incelenen 60'tan fazla farklı kültürde bulunan ortak elementlerden biri olarak geçmiştir.<ref name="Disney">Disney, Michael J. ''Modern cosmology: science or folktale?''</ref> Kozmoloji anlayışı sıklıkla din ile iç içe olmuş, kutsal sayılan dinî metinlerde yer almıştır. Bunun sonucu olarak kozmoloji ve [[kozmogoni]] topluluk ve hatta birey bağlamında farklı değerlendirmelere yol açmıştır. Farklı dinler arasındaki dinî farklılıklar, bu dinlerin ortaya attığı kozmoloji ve kozmogonilerde de görülebilir.

=== Mezopotamya kozmolojisi ===
[[Mezopotamya]] halklarının kozmolojik görüşleri çağdaş fiziksel kozmolojinin ilk örneklerinden biri, hatta bâzı bilim insanlarınca ilk örneği olarak kabul edilir; zîrâ bu kozmoloji anlayışında [[matematik]] ve [[deney]]sel gözlem önemli bir yer edinmiştir. Özellikle [[Babil]]liler, matematiksel hesaplamalar ve deneysel gözlemlerle gök cisimlerinin hareketleri konusunda büyük ilerleme katetmişlerdi ve evreni bu şekilde, dönemin ve daha sonraki dönemlerin daha ziyade [[dinî kozmoloji]] anlayışlarına oranla bugünkü standartlara göre daha fiziksel olarak ele almışlardır. Bununla birlikte bu medeniyetlerce geliştirilen kozmoloji teorik bir alt yapı barındırmış, bazı bilim insanlarının fiziksel kozmolojinin kökenini [[Antik Yunan]] olarak görmesine yol açmıştır.<ref name="s85">sf.485. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref>

===Arap mitolojisinde ===
[[Dosya:Islamic cosmology.jpg|küçükresim|upright=1.41|[[Zekeriya el-Kazvinî]]'ye göre Dünya haritası, [[evren]] (Gök ve yer)'in   Onun bakış açısıyla yapılandırılışını göstermektedir.]]

Dünya düzdür ve [[Kaf dağı]]nı da içeren ve mandal gibi yerlerini tutan bir dağ silsilesi ile çevrilmiştir. Dünya balığın (Bahamut) sırtında duran bir öküz tarafından ayakta tutulur. Bahamut evrensel bir okyanusta yüzmekte, okyanus bir kap içerisindedir ve kap bir [[melek|meleğin]] veya [[cin]]in sırtında durmaktadır.<ref>Zakariya al-Qazwini. ''ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt'' (The Wonders of Creation). Original published in 1553 AD</ref>

[[:en:Sufi cosmology|'''Sufi kozmolojisi''']]nde evren Allah'ı merkeze alan değişik tabakalarda sunulur. İlahi alemler (Alem-i Haahut, Alem-i Yahut, Alem-i Lahut), Yaratılmışların evreni ise Alem-i Ceberut, Alem-i melekut, Alem-i nasut'tan oluşur.

=== Hindu kozmolojisi ===
[[Dosya:Rigveda MS2097.jpg|El yazması bir [[Rig-Veda]] nüshası, erken 19. yüzyıl.|küçükresim|upright=0.82|left]]
Hindu kozmolojisi, tarihte bilinen ilk evren modelini barındırır ve [[Hinduizm]]'in kutsal [[Vedalar|Vedik metinlerinden]] [[Rig-Veda]]'da açıklanmıştır. Buna göre evren, genişleme ve tamamen yıkıma uğrama arasında gidip gelir. Çok daha yoğun bir formdan (ki bu noktaya ''[[Bindu]]'' denir) genişlemiştir. Evren, canlı bir özdür ve sürekli olarak devam eden bir doğum, ölüm ve yeniden doğum döngüsü içerir.

Vedik metinlerin en eskileri olan [[Samhita]]lar oldukça basit bir kozmolojiye yer verir ve bu kozmoloji, genelde iki veya üç parçalı bir yapıya sahiptir: (ikili olduğu durumda) gök-arz veya (üçlü olduğu durumda) gök-atmosfer-arz. Bu noktada kozmogoni belirsizdir ve yaratımcılık fikri çok vurgulanmamıştır. Hatta [[Rig-Veda]]'da bulunan ve kozmogoniye ilişkin olan bazı ilahilerde evrenden önce hiçbir şeyin, tanrılar dahil, var olmadığı veya var olup olmadığının belirsizliğinden bahsedilir;<ref>[http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10129.htm Rig Veda, 10. kitap, 129. ilahi - sacred-texts.com] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071015033749/http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10129.htm |tarih=15 Ekim 2007 }} URL erişim tarihi: 30 Ekim 2007</ref> tanrıların varoluşları ile evrenin var oluşu arasındaki ilişki genel olarak belirsizdir ve birkaç çeşitli kozmogoni Rig-Veda'da yer alır: 10. kitaptaki 90. ilahi gibi.<ref>[http://www.sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10090.htm Rig Veda, 10. kitap, 90. ilahi - sacred-texts.com] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071015191256/http://sacred-texts.com/hin/rigveda/rv10090.htm |tarih=15 Ekim 2007 }} URL erişim tarihi: 30 Ekim 2007</ref> Ayrıca Rig-Veda'daki kozmoloji ile ilgili şarkılarda ''[[rita]]'', yani evrensel düzen kavramı bulunur. Bu metinlerden yaklaşık binyıl sonra yazılmış olan (yaklaşık olarak M.Ö. birinci binyıl) [[Upanişad]]larda ise bu temel ve basit kozmoloji anlayışı gelişir ve özellikle felsefî olarak da derinleşir. Upanişadik "[[kozmik yumurta]]" temeli bundan sonraki dönemde Hindu kozmolojisinin temelini arz eder. Evrensel döngü vurgusu, bu kozmolojide büyük bir rol oynar ve sonuç olarak daha önceki metinlerde yer alan ''rita'' kavramından ziyade ''[[mokşa]]'' (yani [[reenkarnasyon]] döngüsünden kurtuluş) vurgulanır, önem kazanır. Bu kozmolojide bulunan ''[[Brahman]]'' ve ''[[Atman]]'' kavramları ve ''rita''nın yanı sıra kişilerin bireysel hayatları bağlamında ele alınan ''dharma'' kavramı da kozmolojinin temel taşlarını oluşturur. Ayrıca Upanişadlardaki evren ayrımları da genişler; örneğin yedi parçalı evren anlayışı mevcuttur. Hinduizmdeki kozmoloji, Upanişadlardaki gelişiminden sonra da gelişmeye devam etmişse de bu gelişim Upanişadlardakindeki gibi Vedik temelleri terk etmez.

Hindu kozmolojisi, aynı zamanda bir [[kozmografi]] ve evren tarihi (kozmik tarihçe) de barındırır. Hindu evren Tarihi'nde evren, döngüsel kozmolojiyle uyumlu bir şekilde, altın çağla başlayan ve giderek kötüleşen, bayağılaşan dört çağdan geçer ve sonunda yok edilir ve tekrar yaratılarak aynı dört çağı yaşar; bu şekilde bir döngü içerisinde evrenin doğuşu, ölümü ve yeniden doğuşu devam eder. Hindu kozmografisi ise şaraptan denizler, farklı yerleri ayıran geometrik şekildeki sıradağlar gibi öğeler barındıran zengin bir kozmografidir.<ref>sf.481. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref>

=== Çin kozmolojisi ===
[[Dosya:Yin yang.svg|''Taijitu'' (太極圖) geleneksel olarak [[yin-yang|''ying ve yang'']]ı sembolize eden simgedir. Siyah kısmı yini, beyaz kısmı ise yangı sembolize eder. Çin kozmolojisinde de çok büyük önem taşıyan, Çin düşüncesinin ısrarla vurguladığı, her şeyde bir ikiliğin olduğunu savunan fikri yapıyı temsil etmektedir.|küçükresim|upright=0.82]]
Çin kozmolojisi düzen vurgusu yapan ve âhenk içindeki bir evren modelini kullanan, evren anlayışını [[yin]]-[[yang]], [[64 hekzagram]] ve [[5 element]] (''Wu Xing'': ateş, su, toprak, hava ve metal) üzerinde temellendiren bir kozmolojidir.<ref>sf.483, 484. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref> Çin kozmolojisinin ilk örnekleri M.Ö. birinci binyılda [[Shang Hanedanlığı]] sırasında ortaya çıkmıştır<ref>sf.482. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref> ve oldukça sadedir. Evren, Cennet ve Dünya'ya ayrılmış, en Baş Tanrı tarafından denetlenirken, evrenin bütünü ile parçaları arasında tam bir âhenk ve ilişki bulunmaktadır. Evrendeki düzenin küçük ölçekte evrenin parçalarında ve insan hayatında bulunması fikri ve Cennet-Arz ikiciliği daha sonraki gelişimlerde iyice vurgulanır. Çin kozmolojisi, özellikle [[Zhou Hanedanlığı]] sırasında çok gelişir ve daha sonra kozmolojinin temellerinden olacak yin-yang ikiciliği gibi kavramlar bu dönemde kozmolojiye yerleşir. Yin-yang ikiciliği farklı formlarda evrenin her yanında ve bir bütün olarak evrende ortaya çıkan önemli bir özelliktir ve birbiriyle çelişen, birbirine zıt olan bir çiftten oluşan bu anlayış, zıtlıkların ve zıt olanların temelde birbiriyle yakından ilişkili olduğu ve birbirleriyle varolabildikleri anlayışına dayanır. Çin kozmolojisinin diğer temelleri olan 64 hekzagram ve beş element de yine bu dönemde Çin kozmolojisindeki yerlerini alırlar. Daha önceki dönemlerde kehanet için kullanılan 64 hekzagram, bu dönemde evrendeki değişiklik türleriyle ilişkilendirilerek kozmolojik bir anlam kazanmıştır. Son olarak beş element, evrenin doğası gereği evrendeki farklı şeylerin birbirlerine doğru değişimi, değişerek farklı şeyler olmalarını simgeleyen bir şekilde kozmolojideki ''kral''la birlikte bu dönemde kozmolojideki yerini alır. "Cennet'in oğlu" olarak evrensel bir statü ve meşruiyet kazanan kral, aynı zamanda bu pâyesiyle Cennet ile Arz arasındaki köprü haline gelmiştir. Aynı zamanda kral, Dünya'daki işlerin evrenin işleyişi ve evrensel ahlâkî unsurlarla uyum içinde olmasından sorumlu olan kişidir. Daha sonraki [[Han Hanedanlığı]] döneminde bu kozmoloji anlayışı büyük oranda aynı kalmış, fakat bütünleştirilmiş ve sistematize edilmiştir. Bu açıdan da bu dönem önem taşır. Özellikle Budizmin Çin'e gelişi ve yayılışı ile olumsuz etkilenen Çin kozmolojisi, [[Song Hanedanlığı]] döneminde tekrar yükselişe geçse de daha sonraları tekrar gözden düşmüş, özellikle Batı'dan gelen yeni bilim ve çağdaş kozmoloji anlayışından olumsuz etkilenmiştir.

Çin kozmolojisi aynı zamanda zengin bir kozmografiye sahiptir. Büyük oranda [[geometrik]] vurgular barındıran bu kozmolojiye göre Dünya [[kare]], Cennet (gök) ise kubbe şeklinde, yani daireseldir. İlk kozmolojide de bulunan bu kozmografi, daha sonraki dönemlerde de devam etmiştir. Kare şeklindeki Dünya'nın tam ortasında Çin'in bulunduğuna, her köşede dağ ve krallıkların bulunduğuna inanılır. Zhou Hanedanlığı döneminde bu kozmografi anlayışı devam etmiş, bununla birlikte Dünya karesi dokuz parçaya ayrılarak açıklanmıştır. Dokuz sayısı bu dönemde kozmografide vurgulanmış, kozmografinin birçok parçası dokuza bölünmüştür.

=== Yunan kozmolojisi, Batlamyus ve Orta Çağ ===
[[Dosya:Ptolemaicsystem-small.png|[[Batlamyus]]'un güneş sistemine dair anlayışını gösteren tarihi bir çizim.|küçükresim|upright=0.91]]
Klâsik dönem Yunan filozoflarından [[Aristoteles|Aristo]] ve [[Platon|Eflatun]]'un kozmolojileri Yunan kozmolojisi açısından önemli oldukları gibi fiziksel kozmoloji tarihi açısından da önemlidirler. Zîrâ bunlar, daha önceki kozmolojilerin geneline nispeten çağdaş fiziksel kozmolojiye daha yakındırlar. Platon, [[geometrik]] bir kozmoloji anlayışı ortaya atmış ve görünüş ile gerçek arasında farklı bağlamlarda da ortaya attığı görüşlerine kozmoloji içerisinde de yer vermiştir. Ona göre 'görünürdeki' evren düzensizken 'görünmeyen, gerçek' evren düzenliydi. Buna göre [[astronom]]lar, gök cisimlerine dairesel hareketler izafe ederek sadece görüntüyü kurtarmaya, korumaya çabalamaktaydılar. Her ne kadar Platon'un kozmoloji anlayışı kendi felsefesi bağlamında uygun olsa da pek tutunamamıştır. Platon'un öğrencisi ve bir diğer önemli [[Yunanlar|Yunan]] [[filozof]]u Aristo ise gök cisimlerini taşıyan ve dönen küreler olduğunu öne sürmüştür. Bu kozmoloji anlayışı genel Yunan kozmoloji anlayışı içinde [[Orta Çağ]] boyunca korunmuştur. Aristo, bu kürelerin hareketinin kürelerin doğasında olduğunu öne sürmüş ve buradan çeşitli metafiziksel bağıntılar kurmuştur. [[Orta Çağ]]'da Aristo'nun eserlerinin diğer klâsik Yunan filozoflarınınkilerle birlikte [[İslam felsefesi]] aracılığıyla tekrar [[Batı]]'ya dönmesi, Batı'da bu eserlere olan ilgiyi arttırsa da Aristo'nun evren anlayışının, özellikle de evrenin kadimliği fikrinin o dönemde Batı'da hâkim olan [[Hristiyanlık|Hristiyan]] anlayışla çelişmesi sonucu felsefî tartışmaların yanı sıra kozmolojik tartışmalara da yol açmıştır.

Yunan kozmolojisini sistematize edense [[Batlamyus]] olmuştur. M.S. ikinci yüzyılda yazmış olduğu başlıca eseri ''Almagest'' genel kabul görmüş, yüzyıllar boyunca kullanılmış, kendisinden önce yazılan çoğu eserin nüshaları artık kullanılmadıkları için üretilmemiştir.<ref name="s85" /> Batlamyus'un evren anlayışı sayısal ve hesap bazlı değil, daha ziyade geometriye vurgu yapan ve kürelerden oluşan bir kozmolojidir. Antroposentrik, yani insan merkezli olan ve Dünya'yı evrenin merkezinde gören bu kozmoloji anlayışı uzun bir süre kabul görmüştür.<ref>sf.1075. ''Encyclopedia of Science''.</ref>

=== Kopernik, Galileo ve Newton'un keşifleri ===
[[Dosya:Hypothesis Copernicana.png|Copernicus'un ileri sürdüğü Güneş Sistemi modelini tanımlayan tarihi bir çizim.|küçükresim|sol|upright=0.91]]
[[Dosya:Ross TheNewPlanetNoPlanet.gif|[[Alexander Ross]] tarafından yazılmış ve Dünya'nın bir gezegen olduğu tezine karşı çıkan bir kitabın baş sayfası. Kitabın ana başlığı ''Yeni gezegen gezegen değil(dir)''.|küçükresim|upright=0.82]]
16. yüzyılda [[Leh]] bilim insanı [[Mikolaj Kopernik]], heliosentrik, yani Güneş merkezli bir kuram ortaya atmıştır. Copernicus'un bu teorisi [[İtalyanlar|İtalyan]] [[astronom]] [[Galileo Galilei|Galileo]]'nun yeni keşfedilen [[teleskop]] ile yaptığı gözlemlerce doğrulanmıştır. Bu gelişmeler, kozmoloji açısından büyük adımlar olduğu kadar genel olarak tarih ve düşünce tarihi açısından da önemli olmuşlardır. Daha önce ortaya atılan 'düzenli' evren anlayışı yerine oldukça 'düzensiz' ve 'kusurlu' gözüken bir evren anlayışına bırakmış, bu da özellikle dinî bağlamda çeşitli sorunlar yaratmıştır.<ref>sf.486. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref> Daha sonraları [[Danimarka]]lı bilim insanı [[Tycho Brahe]]'nin yaptığı çeşitli gözlemler sonucu [[Almanlar|Alman]] [[matematikçi]] ve astronom [[Johannes Kepler|Kepler]] [[gök cismi|gök cisimlerinin]] mutlak ve mükemmel dairelerde değil, [[elips]] benzeri (yani eliptik) [[yörünge]]lere sahip olduğu ortaya koymuştur. Kepler, [[gezegen]]lerin hareketlerine dair ortaya koyduğu yasalarla bazen çağdaş astronomi biliminin babası olarak kabul edilir.

Bununla birlikte dönemin en önemli sorunlarından birisi olan ve gök cisimlerinin hareketlerinin (ve eliptik şekillerinin) sebebini konu alan sorun, [[Isaac Newton|Newton]] tarafından çözülmüştür. Newton [[yer çekimi]] kuvvetine dair çeşitli sonuçlara varmış, ayrıca matematiksel olarak bu çekim kuvvetinin nasıl gök cisimlerinin eliptik yörüngelerde hareket etmesini sağladığını kanıtlamıştır.

Kozmoloji ile ilgili birçok önemli kavram ve terim, bu dönemde büyük gelişme ve değişim göstermiş. Dünya merkezli kozmoloji anlayışı sebebiyle o zamana kadar Dünya'nın etrafında dönen gök cisimlerini tanımlayan ''gezegen'' terimi, Güneş merkezli kozmoloji anlayışının güç kazanmasıyla artık ''Güneş'' etrafında dönen gök cisimlerini tanımlamakta kullanılmaya başlanır. Bu anlayış dolayısıyla Dünya'nın da aslında bir gezegen olduğu sonucunu çıkartmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://galileo.rice.edu/sci/theories/copernican_system.html | başlık = Copernican System | erişimtarihi = 8 Nisan 2007 | yayımcı = The Galileo Project | yıl = 1995 | ilk = Al | son = Van Helden | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150706074521/http://galileo.rice.edu/sci/theories/copernican_system.html | arşivtarihi = 6 Temmuz 2015 | ölüurl =evet}}</ref> [[Güneş Sistemi]] dışı gezegenlerin varlığı ise bu dönemin sonunda farklı yazarlar tarafından ''olası'' bulunsa ve dile getirilse de 20. yüzyıla kadar doğrulanamamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son = Newton | ilk=Isaac | yıl= 1713 | başlık=General Scholium}} (trans. Motte 1729)</ref>

== Çağdaş kozmoloji anlayışı ve gelişmeler ==
[[Dosya:Milky Way IR Spitzer.jpg|[[Samanyolu]] Gök adası'nın merkezini gösteren bir görüntü.|küçükresim|upright=1.14]]
Çağdaş kozmoloji ile kastedilen büyük oranda fiziksel kozmolojidir. [[Matematik]] ve [[fizik]] bilimleri yardımıyla teorilerin ispatı yapılır ve [[astronomi]]k keşiflerle desteklenir. Evrenin içinde yer alan bütün gök cisimleri, [[gök ada]]lar, [[yıldız]]lar, [[kara delik]]ler, [[gezegen]]ler, uydular, bunların oluşumları, birbirleriyle olan ilişkilerinin kuramsal olarak incelenmesi bu bilim dalı içine girer.

Teknolojinin ilerlemesi ve farklı dallardaki bilimsel keşifler ve buluşlar, örneğin [[Albert Einstein|Einstein]]'in [[Görecelik Teorisi|Görelilik Teorisi]], son bir-iki yüzyıl içinde fiziksel kozmoloji anlayışının da büyük oranda gelişmesine yol açmıştır.<ref name="s76">sf.1076. ''Encyclopedia of Science''.</ref> Fiziksel kozmoloji dışında çeşitli ezoterik hareketlerin ortaya attığı [[ezoterik kozmoloji]]ler de yine bu dönemde ortaya çıkmış ve gelişme kaydetmiştir.

Çağdaş fiziksel kozmoloji, teknolojik olanakların sağladığı gelişmiş gözlemlerle birçok keşfe konu olmuştur. Örneğin [[Harlow Shapley]], gözlemleri sonucu Güneş Sistemi'nin de içinde bulunduğu [[Samanyolu]] [[Gök ada]]sı'nın düşünülenden (~10.000 ışık yılı) çok daha büyük bir çapa (~100.000 ışık yılı) sahip olduğunu kanıtlamıştır. Ayrıca yine Shapley, o zamana kadar yaygın bir görüş olan ve Güneş Sistemi'ni gök adanın merkezine yakın konumlandıran görüşün yanlış olduğunu ortaya çıkarmış ve Güneş Sistemi'nin gök adanın merkezinden oldukça uzakta olduğunu kanıtlamıştır.

=== Büyük Patlama ve kozmik mikrodalga arka plan radyasyonu ===

[[Edwin Hubble]]'ın gözlemleri, gök adalar hakkında daha fazla bilgi ortaya çıkarmış ve evrenin genişlediğini kanıtlamıştır.<ref name="s76" /> Hubble'nin keşfi, (evren genişledikçe) galaksilerin hızının uzaklıklarıyla birlikte artmasını keşfetmiş olmasına dayanıyordu. [[Georges Lemaître]] ise evrenin "kozmik yumurta"dan (nasıl) genişlediğini açıklayan teorik fikirler ortaya atmıştır. Bu teori evrenin kökenini açıklamak için bugün sıklıkla kullanılan büyük patlama teorisinin ilk ortaya çıkışıdır; "Büyük Patlama" ismi ise ilk kez İngiliz astrofizikçi [[Fred Hoyle]] tarafından kullanılmıştır ki kendisi, evrenin kökenine dair büyük patlamadan oldukça farklı (başlangıç noktası olmayan sonsuz) bir evren modeli içeren sabit durum kozmolojisi<ref>sf.1078. ''Encyclopedia of Science''.</ref>) savını savunduğu için bu tabiri biraz da alaycı bir ifade ortaya atmıştır.<ref name="Disney" /><ref>sf.486-487. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref> Hoyle, aynı zamanda yıldızların içinde meydana gelen nükleosentezi de tanımlamış olan kişidir. Daha sonraları, evrenin ve evrenle bağıntılı olarak zaman ve üç boyutlu uzayın büyük bir patlama sonucu ortaya çıktığını öngören Büyük Patlama Kuramı lehine, [[Kozmik fon radyasyonu|kozmik arka plan radyasyonun]] gözlenmesi ve [[kuasar]]ların keşfi gibi çeşitli gözlemsel kanıtların bulunması sonucu bilim dünyası tarafından bu teori genel kabul görmüştür.<ref>sf.487. ''New dictionary of the history of ideas''.</ref> Aynı zamanda bu keşifler sabit durum kozmolojisinin de büyük patlama karşısındaki çöküşünü hazırlamıştır. Bu kozmolojide evren, uzay ve zamanda değişim göstermiyordu. Nitekim isminin "Sabit Durum Kozmolojisi" ([[İngilizce|İng.]] ''{{Dil|en|steady state theory}}'') olması da bu temele dayanmaktadır. Sabit Durum Kozmolojisi, özellikle 20. yüzyılda popülerleşmiş olsa da daha sonra belirtildiği gibi yeni keşifler sayesinde Büyük Patlama Kuramı karşısındaki konumunu kaybetmiş ve yerini ona bırakmıştır. Bununla birlikte son yıllarda yapılan çeşitli gözlemler ve elde edilen bulgular, Büyük Patlama Kuramı açısından çeşitli soru ve sorunlara yol açmış, bu soru ve sorunların hepsine 2007 yılı itibarıyla bir yanıt getirilememiştir<ref name="s76" /> ve meselelerin çoğunluğu hâlen yoğun tartışma konusudur. Nitekim fiziksel evren bilimi, birçok bilinmeyen alan ve sorun içeren bir daldır. Genel olarak kabul gören evren bilimi modelinin ([[İngilizce|İng.]] ''{{Dil|en|Lambda-Cold Dark Matter}}'' veya kısaca ''LCDM'') sahip olduğu 18 parametrenin 17'si bağımsızken bunlardan sadece 13'ü gözlemsel bilgi ile uyum arz etmektedir.<ref name="Disney" />

Büyük Patlama Kuramı lehine kabul edilen en önemli gözlemsel kanıtlardan biri, 1965 yılında [[Arno Penzias]] ve [[Robert Wilson]] tarafından keşfedilmiş olan<ref name="Disney" /> [[Kozmik fon radyasyonu|kozmik mikrodalga arka plan radyasyonudur]]. Aslında kozmik mikrodalga arka planı, çok daha önceleri, 1948'de [[George Gamow]] ve [[Ralph Alpher]] tarafından öngörülmüştür. Sıklıkla CMB ([[İngilizce|İng.]] ''{{Dil|en|cosmic microwave background radiation}}'') olarak kısaltılan kozmik mikrodalga arka plan radyasyonu, tüm evreni dolduran bir elektromanyetik radyasyon formudur. Kozmik mikrodalga arka plan radyasyonu Büyük Patlama Kuramı için çok önemlidir. Zîrâ bu kuram, yapısı gereği bu tip bir [[fenomen]]i öngörmektedir. Bu sebeple kozmik mikrodalga arka plan radyasyonunun keşfi Büyük Patlama Kuramı lehine çok büyük bir adım oluşturmuştur. Bu radyasyonu incelemek için [[NASA]] tarafından yapılan [[Kozmik Arka Plan Kâşifi]], [[İngilizce|İng.]] ''{{Dil|en|Cosmic Background Explorer}}'' veya ''COBE'', bu alanda önemli başarılara imza atmış ve ''COBE'' projesinin baş araştırmacıları olan [[George Smoot]] ve [[John Mather]], 2006 yılında başarılarından ötürü [[Nobel Fizik Ödülü]]'nü kazanmışlardır. Kozmik mikrodalga arka plan radyasyonudaki küçük salınımların incelenmesi, evrenin doğası, yaşı ve yapısı hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır. NASA tarafından 2001 yılında uzaya gönderilen [[Wilkinson Mikrodalga Anizotropi Sondası]] (''{{Dil|en|Wilkinson Microwave Anisotropy Probe}}'' veya kısaca ''WMAP'') tarafından sağlanan güncel bilgiler doğrultusunda Büyük Patlama'dan bugüne kadarki zaman olan evrenin yaşı yaklaşık olarak 13.7 milyar yıl&nbsp;±&nbsp;200 milyon yıldır. Farklı metotlar sonucu ulaşılan diğer yaş tahminleri ise 11 milyar ile 20 milyar arasında değişse de birçok tahmin, 13-15 milyar yıl aralığında bulunmaktadır.
[[Dosya:Sirius A and B Hubble photo.jpg|[[Sirius A]] ve [[Sirius B]]'yi gösteren bir görüntü. Ortadaki parlak yıldız [[Sirius A]], altındaki küçük, nokta benzeri beyazlık ise bir [[beyaz cüce]] olan [[Sirius B]]'dir.|küçükresim|upright=0.91]]

=== Çeşitli gelişmeler, savlar, karanlık madde ve karanlık enerji ===

Bugün evrenin sadece %4'ünün yaydığı elektromanyetik radyasyon tarafından doğrudan gözlemlenebilir olduğu, %23'ününse [[karanlık madde]]den, %73'ünün de [[karanlık enerji]]den oluştuğu düşünülmektedir. Karanlık madde ve karanlık enerjinin doğası hâlâ tam olarak bilinmemektedir. Karanlık enerji tüm uzaya yayıldığı ve evrenin genişleme hızını arttırdığı düşünülen hipotetik bir enerji formudur. Karanlık madde ise gözlemlenebilmesini olanaklı kılacak kadar elektromanyetik radyasyon yaymayan veya yansıtmayan, fakat gözlemlenebilir cisimlerde oluşturduğu kütleçekimsel etkiler yüzünden varlığı savlanan ancak yapısı bilinmeyen maddedir. (Başka bir ifadeyle bugünkü teknolojiyle gözlemlenemeyecek kadar sönük olan toz, gezegen, yıldız ve galaksiler, karanlık madde değildir.)

20. yüzyılda ortaya atılmış bir kavram olan karanlık enerjinin ilk benzerleri, terimin ortaya atılmasından oldukça önce ortaya çıkmıştır. Dinamik evren yapısı kanıtlanmadan önce Einstein evren bilimi sabiti (''kozmolojik sabit'') fikrini yer çekimini karanlık enerji ile dengeleyecek biçimde statik bir evren modeline ulaşabilmek için önermiştir. Daha sonra dinamik evren modeli kanıtlanınca bu fikirlerden vazgeçmiştir. 1970'lerde [[Alan Guth]], kavramsal açıdan karanlık enerjiye benzer olarak negatif bir basınç alanının evrenin erken devrelerinde kozmik şişmeyi sürdürebileceğini önermiştir. ''Karanlık enerji'' terimi ise 1998 yılında [[Michael Turner]] tarafından ortaya atılmıştır.<ref>"Karanlık enerji" terimi ilk kez Turner'in bir öğrencisi olan bir başka kozmolog, Dragan Huterer, ile birlikte yazılmış olan "Prospects for Probing the Dark Energy via Supernova Distance Measurements" isimli makalede geçmiştir. Bu makale Ağustos 1998 tarihinde ''ArXiv.org''<nowiki>'</nowiki>ye gönderilmiş ve 1999 yılında ''Physical Review D'''de yayımlanmıştır (Huterer and Turner, Phys. Rev. D 60, 081301 (1999)).</ref> Karanlık enerjiyi destekleyen ilk doğrudan kanıt, süpernova gözlemlerinden, [[Adam Riess|Riess]] ''et al''<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=[[Adam Riess|Adam G. Riess]] ''et al.'' ([[Supernova Search Team]])|tarih=1998|başlık=Observational evidence from supernovae for an accelerating universe and a cosmological constant|dergi=Astronomical J.|cilt=116|sayfalar=1009-38|url=http://www.arxiv.org/abs/astro-ph/9805201|erişimtarihi=18 Aralık 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190810103228/https://arxiv.org/abs/astro-ph/9805201|arşivtarihi=10 Ağustos 2019|ölüurl=evet}}</ref> tarafından ortaya çıkarılmış, daha sonra [[Saul Perlmutter|Perlmutter]] ''et al'' tarafından doğrulanmıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=[[Saul Perlmutter|S. Perlmutter]] ''et al.'' (The [[Supernova Cosmology Project]])|dergi=Astrophysical J.|cilt=517|sayfalar=565-86|tarih=1999|başlık=Measurements of Omega and Lambda from 42 high redshift supernovae|url=http://www.arxiv.org/abs/astro-ph/9812133|erişimtarihi=18 Aralık 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20191207215311/https://arxiv.org/abs/astro-ph/9812133|arşivtarihi=7 Aralık 2019|ölüurl=evet}}</ref>

Karanlık madde olarak anılan fenomene ve varlığına dair ilk kanıt [[İsviçreliler|İsviçreli]] astrofizikçi [[Fritz Zwicky]] tarafından 1933'te tespit edilmiştir.<ref>{{Dergi kaynağı | soyadı = Zwicky | ad = F. | url = http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1933AcHPh...6..110Z | başlık = Die Rotverschiebung von extragalaktischen Nebeln | yıl = 1933 | dergi = Helvetica Physica Acta | cilt = 6 | sayfalar =110—127| erişimtarihi = 18 Aralık 2007 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160604013405/http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1933AcHPh...6..110Z | arşivtarihi = 4 Haziran 2016 | ölüurl = hayır }} Ayrıca bakınız: {{Dergi kaynağı | soyadı = Zwicky | ad = F. | url = http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1937ApJ....86..217Z | başlık = On the Masses of Nebulae and of Clusters of Nebulae | yıl = 1937 | dergi = Astrophysical Journal | cilt = 86 | sayfalar =217| erişimtarihi = 18 Aralık 2007 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170410081959/http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1937ApJ....86..217Z | arşivtarihi = 10 Nisan 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> Karanlık maddeye ilişkin kanıtların birçoğu gök adaların incelenmesi sonucu elde edilmiştir. Galaktik rotasyon eğrileri (''gök ada dönüş eğrileri''), eliptik gök adaların hız dağılımları, gök ada kümelerindeki kayıp madde gibi birçok konu, karanlık maddenin varlığını destekleyecek kanıtlar sunmuştur.

1997'de bâzı bilim insanları, evrenin olası farklı süreçlerini özetleyen dört süreçlik bir plan ortaya atmışlardır.<ref>[http://www.cnn.com/TECH/9701/15/end.universe/ "Physicists describe grim end of the world". Sci-Tech Story page.CNN Interactive. 15 Ocak 1997.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071118065501/http://www.cnn.com/TECH/9701/15/end.universe/ |tarih=18 Kasım 2007 }} URL erişim tarihi: 10 Kasım 2007.</ref> Buna göre evren, yaklaşık olarak bir [[katrilyon]] ((1.000.000.000.000.000 = <math>10^{15}</math>)) yıl sonra yıldızların sönmüş ve sadece [[beyaz cüce|beyaz]], [[kırmızı cüce|kırmızı]] veya [[kahverengi cüce]]ler ile [[nötron yıldızı|nötron yıldızları]] şeklinde var olacağı bir sürece girecektir. Bu süreç sonrası büyük yıldızların kara deliklere dönüşmesiyle bir [[kara delik]] süreci (veya dönemi) başlayacaktır ki bu süreçte evrendeki cisimleri yutmuş olup zamanla kendileri de yok olacaklardır. İlgili araştırmaya göre bu sürecin şu âna oranla yaklaşık olarak yüz trilyon trilyon trilyon (10<sup>27</sup>) yıl sonra ortaya çıkması beklenmektedir.<ref>sf.1079. ''Encyclopedia of Science''.</ref> Son süreç ise evrende hiçbir maddenin bulunmadığı bir süreçtir ve ''Kara(nlık) Dönem'' olarak anılmıştır.

[[Dinî kozmoloji]] açısından [[İbrahimî dinler]]in çeşitli mensupları, evrenin başlangıcı için Büyük Patlama Teorisi'nin dinî kozmoloji anlayışı ile çatışmadığına dair açıklamalarda bulunmuşlardır.<ref>sf.487. ''New dictionary of the history of ideas''; '''"'''Papa XII. Pius 1951'de büyük patmalama kozmolojisinin aşkın bir yaratıcı fikrini onayladığı ve Hristiyan dogmasıyla uyum içinde olduğunu beyan etmiştir'''"'''.</ref>

==Kaynakça==
{{Kaynakça}}
{{Kozmoloji konuları}}{{Astronomi-altdal}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Kozmoloji| ]]