Lyman-alfa yayıcısı sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:Lyman Alpha Blob.jpg|küçükresim|Bir Lyman-alfa yayıcısı (solda) ve nispeten yakın bir mesafeden bakıldığında nasıl görünebileceğine dair sanatsal bir tasviri (sağda).]]
'''Lyman-alfa yayıcısı''' ([[İngilizce]]: ''Lyman-alpha emitter'', kısaltılmışı '''LAE'''), nötr hidrojenden [[Lyman-alfa|Lyman-alfa ışınımı]] yayan uzak bir [[gökada]] türüdür.

Bilinen çoğu LAE son derece uzaktır ve ışığın sonlu bir seyahat süresi olduğundan, evrenin geçmişine dair ipuçları sağlarlar. Bu gökadaların çoğunun modern Samanyolu türü gökadaların ataları olduğu düşünülmektedir. Bu gökadalar, günümüzde dar bant aramalarıyla kırmızıya kaymalarından hesaplanabilen bir dalga boyunda, dar bant akılarındaki fazlalık ile nispeten kolay bir şekilde bulunabilir:
:<math> 1+z=\frac{\lambda}{1215.67\mathrm{\AA}} </math>
Burada z kırmızıya kayma, <math>\lambda</math> gözlemlenen dalga boyu ve 1215,67 [[Ångström|Å]] ise Lyman-alfa emisyonunun dalga boyudur. Çoğu LAE'deki Lyman-alfa çizgisinin, devam eden bir yıldız oluşumu patlamasıyla iyonize olan yıldızlararası hidrojenin yeniden birleşmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Böyle bir Lyman-alfa emisyonu ilk olarak 1967 yılında Bruce Partridge ve P. J. E. Peebles tarafından genç gökadaların bir işareti olarak önerilmiştir.<ref name="Partridge"/> LAE'lerin kırmızıya kaymalarının deneysel gözlemleri, [[karanlık madde]] halesini izledikleri ve dolayısıyla evrendeki madde dağılımının evrimini anlamaya katkıda bulundukları için [[kozmoloji]]de büyük önem taşır.<ref name="Nilsson"/>

== Özellikler ==
Lyman-alfa yayıcıları tipik olarak 10<sup>8</sup> ila 10<sup>10</sup> [[güneş kütlesi]]ne sahip düşük kütleli gökadalardır. Genellikle 200 ila 600 milyon yıl yaşında genç gökadalardır ve bilinen tüm gökadalar arasında en yüksek spesifik yıldız oluşum oranına sahiptirler. Bu özelliklerin tümü, Lyman-alfa yayıcılarının modern [[Samanyolu]] türü gökadaların öncülleri hakkında önemli ipuçları sunduğunu göstermektedir.

Lyman-alfa yayıcılarının bilinmeyen birçok özelliği vardır. Bu gökadalardaki Lyman-alfa foton kaçış fraksiyonu büyük ölçüde değişkenlik göstermektedir. Bu fraksiyon, gökada içinde Lyman-alfa çizgisi dalga boyunda yayılan ışığın ne kadarının gerçekten kaçarak uzaktaki gözlemciler tarafından görülebileceğini ifade eder. Bu gökadaların toz içeriğinin önemli olabileceğine dair çok sayıda kanıt bulunmaktadır ve bu da gökadaların parlaklığını gizlemektedir. Ayrıca, hidrojen yoğunluğu ve hızının anizotropik dağılımının, fotonların hidrojen gazıyla sürekli etkileşime girmesi ([[Radyatif transfer|ışınımsal aktarım]]) nedeniyle değişken kaçış oranında önemli bir rol oynayabileceği düşünülmektedir.<ref name="Zheng"/> Kanıtlar, kırmızıya kayma ile birlikte Lyman-alfa kaçış oranında güçlü bir değişim olduğunu göstermektedir. Bu durum muhtemelen [[yıldızlararası ortam]]daki (ISM) toz birikimiyle ilişkilidir. Tozun, Lyman-alfa fotonlarının kaçışını belirleyen ana parametre olduğu gösterilmiştir.<ref name="Blanc"/> Ayrıca; [[metallik|metalliği]], dışa akışlar (''outflow'') ve kırmızıya kayma ile birlikte ayrıntılı evrimi hala bilinmemektedir.

== Kozmolojideki önemi ==
Lyman-alfa yayıcıları, reiyonizasyon süreci<ref name="Clément"/> ve kozmoloji (özellikle [[Baryon akustik salınımlar|BAO]]) araştırmaları için önemli araçlardır, ayrıca yüksek kırmızıya kaymada aydınlatma gücü fonksiyonu zayıf ucunun incelenmesine olanak sağlarlar.

Baryon akustik salınım (BAO) işaretinin, yüksek kırmızıya kaymadaki Lyman-alfa yayıcılarının güç spektrumunda belirgin olması gerekir.<ref name="Koehler"/> Baryon akustik salınımlar, erken evrende radyasyon basıncının yoğunluk dalgalanmalarını kütleçekimsel çökmeye karşı dengelediği ölçeklerdeki ses dalgalarının izleridir. Karakteristik olarak homojen Lyman-alfa gökada popülasyonunun üç boyutlu dağılımı, kozmolojinin güçlü bir şekilde araştırılmasına olanak sağlayacaktır. Lyman-alfa yayıcıları iyi bir araştırma aracı olarak kabul edilir çünkü Lyman-alfa eğilimi, yani gökadaların altta yatan karanlık madde dağılımının yüksek aşırı yoğunluğa sahip bölgelerde oluşma eğilimi, modellenip hesaba katılabilir. Lyman-alfa yayıcıları gökada kümelerinde aşırı yoğundur.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Lyman-alfa lekesi]]
* [[Lyman-alfa ormanı]]
* [[Lyman kesiği gökadası]]
* [[Lyman sınırı]]
* [[Lyman serisi]]

== Kaynakça ==
{{Kaynakça|refs=

<ref name="Partridge">{{Dergi kaynağı|soyadı1=Partridge|ad1=R. B.|soyadı2=Peebles|ad2=P. J. E.|tarih=1967|başlık=Are Young Galaxies Visible?|url=https://archive.org/details/sim_astrophysical-journal_1967-03_147_3/page/868|dergi=The Astrophysical Journal|dil=İngilizce|cilt=147|sayfalar=868|doi=10.1086/149079|issn=0004-637X|bibcode=1967ApJ...147..868P|doi-access=ücretsiz}}</ref>

<ref name="Nilsson">{{cite thesis|arxiv=0711.2199|title=The Lyman-alpha Emission Line as a Cosmological Tool|url=https://archive.org/details/arxiv-0711.2199|author1=Nilsson, Kim K.|year=2007|bibcode=2007PhDT.......106N}}</ref>

<ref name="Zheng">{{Dergi kaynağı |arxiv = 1308.1405|doi= 10.1088/0004-637X/794/2/116|bibcode= 2014ApJ...794..116Z|başlık = Anisotropic Lyman-Alpha Emission|yıl = 2014|soyadı1 = Zheng|ad1 = Zheng|soyadı2 = Wallace|ad2 = Joshua|dergi = The Astrophysical Journal|cilt = 794|sayı = 2|sayfalar =116|s2cid = 119308774}}</ref>

<ref name="Blanc">{{Dergi kaynağı |bibcode= 2012AAS...21942413B|başlık = HETDEX: Evolution of Lyman Alpha Emitters|soyadı1 = Blanc|ad1 = Guillermo A.|soyadı2 = Gebhardt|ad2 = K.|soyadı3 = Hill|ad3 = G. J.|soyadı4 = Gronwall|ad4 = C.|soyadı5 = Ciardullo|ad5 = R.|soyadı6 = Finkelstein|ad6 = S.|soyadı7 = Gawiser|ad7 = E.|yazar8 = HETDEX Collaboration|dergi = American Astronomical Society Meeting Abstracts #219|cilt = 219|sayfalar =424.13|yıl = 2012}}</ref>

<ref name="Clément">{{Dergi kaynağı |arxiv = 1105.4235|doi= 10.1051/0004-6361/201117312|bibcode= 2012A&A...538A..66C|başlık = Evolution of the observed Lyαluminosity function from z = 6.5 to z = 7.7: Evidence for the epoch of reionization?|yıl = 2012|soyadı1 = Clément|ad1 = B.|soyadı2 = Cuby|ad2 = J.-G.|soyadı3 = Courbin|ad3 = F.|soyadı4 = Fontana|ad4 = A.|soyadı5 = Freudling|ad5 = W.|soyadı6 = Fynbo|ad6 = J.|soyadı7 = Gallego|ad7 = J.|soyadı8 = Hibon|ad8 = P.|soyadı9 = Kneib|ad9 = J.-P.|soyadı10 = Le Fèvre|ad10 = O.|soyadı11 = Lidman|ad11 = C.|soyadı12 = McMahon|ad12 = R.|soyadı13 = Milvang-Jensen|ad13 = B.|soyadı14 = Moller|ad14 = P.|soyadı15 = Moorwood|ad15 = A.|soyadı16 = Nilsson|ad16 = K. K.|soyadı17 = Pentericci|ad17 = L.|soyadı18 = Venemans|ad18 = B.|soyadı19 = Villar|ad19 = V.|soyadı20 = Willis|ad20 = J.|dergi = Astronomy & Astrophysics|cilt = 538|sayfalar =A66|s2cid = 56301110}}</ref>

<ref name="Koehler">[https://www.imprs-astro.mpg.de/sites/default/files/Ralf_Koehler_2009.pdf] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20220817232854/https://www.imprs-astro.mpg.de/sites/default/files/Ralf_Koehler_2009.pdf |tarih=17 Ağustos 2022 }} Constraining Cosmology with Lyman-alpha Emitters a Study Using HETDEX Parameters</ref>

}}

== Dış bağlantılar ==
* {{Web kaynağı | başlık = Lyman Alpha Galaxies in the Epoch of Reionization (LAGER) Survey | url = https://www.lagersurvey.org/ | erişimtarihi =  | website = LAGER | dil = İngilizce | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200813164811/https://www.lagersurvey.org/ | arşivtarihi = 13 Ağustos 2020}}

{{Galaksiler}}

[[Kategori:Galaksiler]]
[[Kategori:Fiziksel kozmoloji]]