Mantık sayfasının kaynağını görüntüle

{{Felsefe kenar}}
'''Mantık''' ya da '''eseme''', düşünmenin ve akıl yürütmenin yapısını inceleyen bir disiplindir. Akıl yürütme süreçlerini inceler ve bu sayede [[doğru ve yanlış (mantık)|doğru ile yanlış]] arasındaki [[akıl]] yürütmenin ayrımını belirler. [[Doğru]] [[düşünce]]nin aletidir. Önceleri bir [[felsefe]] dalıyken, daha sonra kendi başına bir ihtisas alanı olmuştur. [[Matematik]] ve [[bilgisayar bilimi]]nin de parçası haline gelmiştir. Bir disiplin olarak [[Aristoteles]] tarafından kurulmuştur. Aristoteles'ten etkilenen [[Farabi]] tarafından iki kısımda kategorize edilmiştir (düşünce ve sonuç). [[İbn-i Sina]], geçicilik ve içerme arasındaki ilişkiyi geliştirmiştir. Çağdaş zamanlarda [[Frege]], [[Russell]] ve [[Wittgenstein]] önemli katkılarda bulunmuşlardır.

== Mantık uygulaması ==
Basit bir örnek vermek gerekirse: Eğer bütün [[insan]]lar [[memeli]] ise ve [[Aristoteles]] insan ise, Aristoteles de memelidir.

Bu örnek '''mantık''' [[sembol]]leriyle şöyle gösterilebilir:

: <math> [(insan \Rightarrow memeli) \land (Aristoteles \Rightarrow insan)]  \Rightarrow (Aristoteles\Rightarrow memeli) </math> 
veya; bu örnek daha genel olarak şöyle ifade edilebilir:
bu
:<math> [(a \Rightarrow b) \land (c \Rightarrow a)] \Rightarrow (c \Rightarrow b) </math>
Tüm az bulunanlar değerlidir. Zümrüt az bulunur. O hâlde, zümrüt değerlidir.

Mantık, doğru düşünmenin kurallarını inceleyen felsefi bir disiplindir. Bu açıdan mantık, bilginin doğruluğunu değil, bilginin doğruluğunu ifade eden düşünce ve kavramların kendi içsel bütünlüğünün doğruluğunu inceler. {{Bkz. Sentaks-Semantik Dikotomisi}} Böylece mantıken doğru olan, bilgi ve bilim açısından yanlış olabilir. Akıl yürütme biçimleri, usavurma (akıl yürütme) yöntemleridir.

* Tümdengelim (dedüksiyon), genelden özele doğru bir çıkarım yapmayı ifade eder. Önceden kabul edilen genel bir kural veya ilke özel bir duruma uygulanarak sonuç çıkarılır.
:Tüm insanlar ölümlüdür.
:Sokrates bir insandır.
:O hâlde Sokrates ölümlüdür.
* Tümevarım (endüksiyon), özel gözlemlerden genel sonuca ulaşma yöntemidir. Tekil örnekler üzerinden genellemeler yaparak keşfetmeyi sağlar.
:Sokrates bir insandır ve ölümlüdür.
:Platon da bir insandır ve ölümlüdür.
:Aristoteles de bir insandır ve ölümlüdür. 
:Bu gözlemlerden yola çıkarak bütün insanlar ölümlüdür.
* Analoji, iki veya daha fazla nesnenin benzerliklerine dayanarak bir sonuç çıkarma sürecini ifade eder. Benzer özelliklere sahip iki şey arasında bir ilişki kurulup birindeki gözlemler veya bilgiler diğerine de uygulanarak yeni bir çıkarım yapılır.
:Dünya’nın atmosferi olduğunu ve üzerinde canlıların yaşadığını gözlemlediğimizde, Mars’ın da atmosferi olduğunu bildiğimizde Mars’ta da canlıların olabileceği sonucuna ulaşabiliriz.

== Mantık ilkeleri ==
[[Dosya:Electric circuit RCL.jpg|küçükresim|upright=0.91|Elektrik devreleri mantık ilkeleriyle çalışır.]]
=== Özdeşlik ===
Mantık ilkesi, "Bir şey ne ise odur" ifadesinde mana bulur. Bir akıl yürütmede her kavram ve önerme kendisiyle aynı manada olmalıdır. Platon'a kadar kaynağı bulunabilecek bu temel ilkeyi en kapsamlı olarak [[Gottfried Leibniz]] formülize etmiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://plato.stanford.edu/entries/identity/#LogiIden|başlık=Aynılık|erişimtarihi=21 Ağustos 2023|yazarlar=Harold Noonan, Ben Curtis|tarih=2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200723085907/https://plato.stanford.edu/entries/identity/#LogiIden|arşivtarihi=23 Temmuz 2020|ölüurl=hayır}}</ref>

=== Çelişmezlik ===
Bir şeyin hem kendisi hem de başkası olamayacağını ifade eden kuraldır. Aynı özdeşlik ilkesi gibi kavram veya önermeler kendisiyle çelişmemektedir.

=== Üçüncü durumun olanaksızlığı ===
Bu ilke, bir önermenin ya doğru ya yanlış olacağını ifade eder. Bu mantığa göre bir önerme hem doğru hem yanlış olamaz.

Temel matematikteki küme kavramı bu ilkeleri belli ölçülerde tartışmaya açar. Zira bir nesneye ait olan nitelik farklı nesnelere ait olabilir. Bunu da sağlayan aslında benzeşim özelliğidir. İnsan bir canlıdır ancak canlı olmayan şeylerden de oluşmuştur. O halde insan hem canlıdır hem de canlı değildir. Bu ilkelerde sorun iki değerli mantık yerine çok değerli mantığın gelişmesine sebebiyet vermiştir. Doğru ve yanlış yerine "belirsiz" tanımının eklenmesine yol açmıştır. Bu ilkeye göre her yargının doğruluğu için bir başka yargı gereklidir. Yeterli sebep olmadıkça bir yargının doğruluğundan söz edilemez. Tüm ilkelere bakınca modern usavurmada yetersiz kaldıkları görülebilir. Bu da bizi [[kuantum fiziği]]nin de oluşmasında yardımcı olduğu yeni kurallara götürebilir. Kuantum deneylemelerinde bir kedi hem ölü hem diri olabilir. Yani hem o, hem diğeridir.<ref>[http://www.rehberlik.biz.tr/dosyalar/mantik.2012.pdf ''Mantığa giriş''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160805232713/http://www.rehberlik.biz.tr/dosyalar/mantik.2012.pdf |tarih=5 Ağustos 2016 }}'', Erişim tarihi: 5 Haziran 2016''</ref>

== Mantığın tarihçesi ==
[[Dosya:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|küçükresim|upright=0.68|[[Aristoteles]], MÖ. 384–322.]]
Hint ve Çin felsefelerinde kavram belirleme teknikleri, Mezopotamya ve Mısır'da ölçme, sayma, sınıflandırma usulleriyle mevcuttu. Buralarda kimi aritmetik işlemler oldukça gelişmiş olmasına rağmen, [[matematik]] ve mantık sistemi kurulamamıştır.<ref>Doğan Özlem, Klasik Mantık- Mantık Felsefesi, s.345</ref> Bu nedenle mantık tarihi, genellikle [[logos]] kavramının ortaya çıktığı Yunanistan ve [[Ön Asya]]'dan başlatılır. Logos: söz, yasa, akıl, akıl ilkesi, tanrısal akıl, gibi pek çok anlam içeren ve doğu felsefesinden etkilenerek Yunan felsefecilerinde şekillenen merkezi bir kavramdır. İlk olarak [[Herakleitos]] bahsetmiştir. [[Thales]] ve [[Platon]] arası devirde diğer felsefeciler tarafından da tartışılmıştır.<ref>Doğan Özlem, Klasik Mantık- Mantık Felsefesi, s.369</ref> Bugün bildiğimiz anlamdaki mantık üzerine ilk bütünsel düşünme ve araştırmayı Aristoteles yapmıştır. Mantık üzerine altı kitap yazmış ve bu kitaplar o öldükten sonra [[Organon]] başlığı altında toplanmıştır. Bunlara, Kategoriler, Önermeler, Birinci Analitikler, İkinci Analitikler, Topikler, Sofistik Kanıtlar, daha sonra da Poetika, Retorik ve Porfiryos'un İsagoji'si de eklenmiştir. Organon, Porfiryos tarafından sadeleştirilmiş, M.S. 6'da, Boetyus tarafından Latinceye çevrilmiştir. Orta Çağ boyunca Aristo'nun öncülük ettiği Skolastik düşünce hakimiyetini sürdürmüştür.

[[F. Bacon]], tümevarım mantığını içeren deneysel yöntemin geçerli olduğunu göstermiştir. [[Descartes]] ve [[Ramus]] gibi düşünürler bilimcil yöntem konusunu Yeni Çağ'da ön plana çıkarmıştır.
 
Sembolik mantık üzerine ilk sistemli çalışma [[Leibniz]] tarafından yapılmıştır. De Morgan sembollerle ifade edilebilecek bir mantık üzerine çalışmıştır. G. Boole gibi matematikçiler mantığın matematikleştirilmesine çalışırken, G. Frege bugünkü önermeler ve [[Niceleme (mantık)|niceleme]] mantığını kurmuştur. Sembolik mantığın en önemli klasiklerinden biri B. [[Russel]] ve N. [[Whitehead]]'ın birlikte yazdığı Matematiğin İlkeleri kitabıdır. Günümüzde lojik adı verilen sembolik mantık büyük ölçüde bu kitaba dayanmaktadır. [[Lukasiewic]] üç değerli mantık sistemi geliştirmiş, [[Reicheinbach]] olasılık mantığı adıyla sonsuz [[doğruluk değeri|doğruluk değerli]] mantık sistemini kurmuştur.

=== İslam Dünyasında mantık ===
{| class="wikitable"
! Eser Adı
! Eserin Yazarı
|-
| [[Kitabü'ş-Şifa]]
| [[İbn-i Sinâ]]
|-
| [[Îsâgûcî’nin Külliyât-ı Hams’ı]]
| [[Esireddin el-Ebherî]]
|-
| [[Beyânül-Hak, Metâif-ul-Envâr ve Menâhic]]
| [[Ermûyin]]
|-
| [[Keşfül-Esrâr ve Mûcir]]
| [[Hûncî]]
|-
| [[Şemsiyye]]
| [[Kazvinî]]
|-
| [[Telhâvât ve Metârihât]]
| [[Sühreverdî]]
|-
| [[El-Mûteber]]
| [[Ebü’l-Berekât]]
|-
| [[Mulahhas ve Şerh-i İşârât]]
| [[Râzî]]
|-
| [[Ta’dîlül-Mîzan]]
| [[Sadr-uş-Şerîa]]
|}

[[Kindi]] (''Alkindus'') (805–873)
[[Farabi]] (''Alfarabi'') (873–950)
[[Avicenna|İbn Sina]] (''Avicenna'') (980–1037)
[[İbn Hazm]] (994-1064)
[[Gazali]] (''Algazel'') (1058–1111)
[[Averroes|İbn Rüşd]] (''Averroes'') (1126–1198)
[[Fahreddin Razi]] (1149-1210)
[[Şahabeddin Sühreverdi]] (''Sohrevardi'') (1155-1191)
[[İbn Nefis]] (1213-1288)
[[İbn Teymiyye]] (1263-1328)
Muhammad ibn Fayd Allah ibn Muhammad Amin al-Sharwani (15. yy)
Nasîruddin Tûsî
[[Lotfi Zadeh]] (b. 1921) İslam dünyasındaki diğer mantıkçılardır.

== Ayrıca bakınız ==
{{Sütun-başla}}
{{Sütun-kes}}
* [[Bulanık matematik]]
* [[Bulanık Mantık]]
* [[Dilbilim]]
* [[Matematik]]
* [[Matematiksel mantık]]
* [[Semantik]]
* [[Sembolik Mantık]]
* [[Mantık programlama|Mantık Programlama]]
* [[Yapay Zeka]]
* [[Niceleme (mantık)]]
* [[Mantık bağlacı]]
* [[Mantık tarihi]]
* [[Sıralı mantık]]
* [[Zamansal mantık]]
* [[Tümleme (mantık)]]
* [[Doğruluk değeri]]
* [[Felsefi mantık]]
* [[Diyalektik mantık]]
* [[Soyut mantık]]
* [[Formel mantık]]
* [[Korkuluk mantık hatası]]
* [[Cümle (mantık)]]
{{Sütun-sonu}}

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==
* AYER, Jules Alfred, Dil, Doğruluk ve Mantık, Metis Yayınları, 152 s. 
* AYIK, Hasan (2007) İslam Mantık Geleneği, Ensar Neşriyat, İstanbul, 360 s. 
* ÇAPAK, İbrahim (2005), Gazali'nin Mantık Arayışı, Elis Yayınları, 286 s. 
* ÇUBUKÇU, Aydın, Mantık ve Diyalektik, [[Evrensel Basım Yayın]], 248 s. 
* ÇÜÇEN, A. Kadir, Mantık, Asa Kitabevi, 304 s. 
* EMİROĞLU, İbrahim (2004), Mantık Yanlışları, Elis Yayınları, 238 s. 
* GRUNBERG, Teo (2007), Epistemik Mantık Üzerine Bir Araştırma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 160 s. 
* GRUNBERG, Teo (2005), Felsefe ve Felsefi Mantık Yazıları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 392 s. 
* HEGEL, George W.F. (2004), Mantık Bilimi, (Çeviren: Aziz Yıldırım), İdea Yayınları, 402 s. 
* İBRAHİM, Ahmad M. (2006), Gömülü Sistemlerde Bulanık Mantık, Bileşim Yayınları, 198 s. 
* KÖZ, İsmail (2003), Mantık Felsefesi, Elis Yayınları, 144 s. 
* ÖZLEM, Doğan (2000), Mantık Klasik/Sembolik Mantık, Mantık Felsefesi, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 398 s. 
* ŞEN, Zekai (2003), Modern Mantık, Bilge Kültür Sanat, 168 s. 
* ŞEN, Zekai (2004), Mühendislikte Bulanık Mantık ile Modelleme Prensipleri, Su Vakfı, 190 s. 
* TAYLAN, Necip, Mantık Tarihçesi-Problemleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 176 s. 
* TOPÇU, Nurettin (2001), Mantık, [[Dergâh Yayınları]], İstanbul, 94 s. 
* YILDIRIM, Cemal, Mantık 'Doğru Düşünme Yöntemi', Bilgi Yayınevi, Ankara, 250 s.

== Dış bağlantılar ==
* [http://dilbilimi.net/mantik_arastirmalari.htm İnternet Ortamında Mantık Araştırmaları Kaynakları]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080915204900/http://dilbilimi.net/mantik_arastirmalari.htm |tarih=15 Eylül 2008 }}
* [https://web.archive.org/web/20071213073525/http://www.felsefelik.com/felsefedunyasi/02-1991/02-008.pdf Grünberg, Teo, Mantık Felsefesi, Felsefe Dünyası Dergisi (pdf)]
*[https://web.archive.org/web/20071219101202/http://www.kutadgubilig.com/makaleler/1.php?id=109 Türker,Sadık (2002/1) “Farabî’de Dil ve Mantık İlişkisi”, [[Kutadgubilig]], İstanbul, sayı 1, s.137-175.]
*[https://web.archive.org/web/20080929161621/http://www.kutadgubilig.com/makaleler/1.php?id=49 Türker, Sadık (2002/2) “Mantıkta Kullanılan Lafızlar”, Kutadgubilig, İstanbul, sayı 2, s.93-126.]
*[https://web.archive.org/web/20080929112156/http://www.kutadgubilig.com/makaleler/1.php?id=51 Vural, Mehmet  (2002) “Düşünce Tarihinde Mantık: Aristoteles Mantığından Bulanık Mantığa”, [[Kutadgubilig]], İstanbul, sayı 2]
{{Mantık}}
{{Felsefe}}
{{Yapısal bilimler altbilgisi}}
{{Matematik-altdal}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Mantık| ]]
[[Kategori:Soyutlama]]
[[Kategori:Eleştirel düşünme]]
[[Kategori:Formal bilimler]]
[[Kategori:Mantık tarihi]]
[[Kategori:Felsefe tarihi]]
[[Kategori:Düşünce tarihi]]
[[Kategori:Felsefi mantık]]
[[Kategori:Mantık felsefesi]]
[[Kategori:Muhakeme]]
[[Kategori:Düşünce]]