Scipione del Ferro sayfasının kaynağını görüntüle

{{Infobox scientist
| name             = Scipione del Ferro
| image            =
| birth_date       = {{Doğum tarihi|1465|2|6}}
| birth_place      = [[Bologna]]
| death_date       = {{Ölüm tarihi ve yaşı|1526|11|5|1465|2|6|df=yes}}
| death_place      = Bologna
| nationality      = [[İtalyanlar|İtalyan]]
| alma_mater       = [[Bologna Üniversitesi]]
| work_institution = [[Bologna Üniversitesi]]
| field            = [[Matematik]]
| known_for        = Depresif [[Üçüncü dereceden denklemler|kübik denklemler]]i çözme
| vatandaşlık      = Bologna Lordluğu, [[Papalık Devleti]]
| ebeveynler       = Floriano del Ferro (baba), Filippa (anne)
}}
'''Scipione del Ferro''' (6 Şubat 1465 &ndash; 5 Kasım 1526), depresif{{efn|İngilizce "depressed" kelimesi yerine kullanılmıştır. Ancak uygun matematik terimi "baskın" veya "adi" / "bayağı" da olabilir.}} [[Üçüncü dereceden denklemler|kübik denklem]]i çözmek için ilk kez bir yöntem keşfeden İtalyan [[matematikçi]]ydi.

==Hayatı==
Scipione del Ferro, [[İtalya]]'nın kuzeyindeki [[Bologna]]'da Floriano ve Filippa Ferro'nun oğlu olarak dünyaya geldi. Babası Floriano, varlığını 1450'lerde [[baskı makinesi]]nin icadına borçlu olan ve muhtemelen Scipione'nin hayatının erken dönemlerinde çeşitli eserlere erişmesini sağlayan [[kağıt]] endüstrisinde çalışıyordu. Evlendi ve annesinin adını verdiği Filippa adında bir kızı oldu.

Muhtemelen [[Bologna Üniversitesi]]'nde okudu ve 1496'da burada [[Aritmetik]] ve [[Geometri]] dersleri vermek üzere atandı. Son yıllarında ticari işler de üstlendi.

==Çalışmalarının yayılması==
Del Ferro'dan günümüze ulaşan hiçbir yazma yoktur. Bunun nedeni büyük ölçüde çalışmalarını gizli tutma konusundaki direncidir. Fikirlerini yayınlamak yerine, sadece küçük, seçkin bir arkadaş ve öğrenci grubuna gösterirdi.

[[Dosya:BO-chiesadeiservi.jpg|küçükresim|{{Ortala|Matematikçiler arasındaki mücadelelerin gerçekleştiği [[Bologna]]'daki [[Basilica di Santa Maria dei Servi]]'nin avlusu}}]]

Bunun, o dönemde matematikçilerin birbirlerine alenen meydan okuma uygulamasından kaynaklandığından şüphelenilmektedir. Bir matematikçi diğerinin meydan okumasını kabul ettiğinde, her matematikçinin diğerinin problemlerini çözmesi gerekiyordu. Meydan okumayı kaybeden genellikle finansmanını ya da üniversitedeki pozisyonunu kaybederdi. Del Ferro kendisine meydan okunmasından korkuyordu ve muhtemelen en büyük çalışmasını gizli tutuyordu, böylece bir meydan okuma durumunda kendisini savunmak için kullanabilecekti.

Bu gizliliğe rağmen, tüm önemli keşiflerini kaydettiği bir not defteri vardı. Kendisi 1526'da öldükten sonra bu defter, kendisi de bir matematikçi olan ve del Ferro'nun kızı Filippa ile evli olan damadı [[Annibale della Nave]]'ye miras kaldı. Nave, del Ferro'nun eski bir öğrencisiydi ve onun ölümünden sonra [[Bologna Üniversitesi]]'nde del Ferro'nun yerini aldı.

1543 yılında [[Gerolamo Cardano]] ve [[Lodovico Ferrari]] (Cardano'nun öğrencilerinden biri), Nave ile tanışmak ve kayınpederinin depresif [[Üçüncü dereceden denklemler|kübik denklem]] çözümünün yer aldığı not defteri hakkında bilgi edinmek için [[Bologna]]'ya gittiler.

==Kübik denklemin çözümü==
Del Ferro'nun zamanındaki matematikçiler, genel kübik denklemin, pozitif <math>p</math>,<math>q</math>,<math>x</math> sayıları için depresif kübik denklem olarak adlandırılan iki durumdan birine basitleştirilebileceğini biliyorlardı:
:<math>x^3 + px = q, \,</math>
:<math>x^3 = px + q. \,</math>
<math>x^2</math> terimi, uygun bir <math>a</math> sabit değeri için <math>x=x'+a</math> dönüşümü ile yok edilerek her zaman denklemden kaldırılabilir.

Bugün del Ferro'nun hangi yöntemi kullandığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, <math>x=\sqrt{a+\sqrt{b}}+\sqrt{a-\sqrt{b}}</math>'in <math>x^2=(2\sqrt{a^2-b})x^0+2a</math> denklemini çözdüğü gerçeğini kullanarak <math>x=\sqrt[3]{a+\sqrt{b}}+\sqrt[3]{a-\sqrt{b}}</math>'nin <math>x^3=(3\sqrt[3]{a^2-b})x+2a</math>'yı çözdüğü varsayımında bulunduğu düşünülmektedir. Bunun doğru olduğu ortaya çıktı.

Daha sonra parametrelerin uygun şekilde değiştirilmesiyle, depresif kübik için bir çözüm türetilebilir:

:<math>\sqrt[3]{\frac{q}{2}+\sqrt{\frac{q^2}{4}+\frac{p^3}{27}}}+\sqrt[3]{\frac{q}{2}-\sqrt{\frac{q^2}{4}+\frac{p^3}{27}}}.</math>

Del Ferro'nun, [[Luca Pacioli]]'nin 1501-1502 yıllarında Bologna Üniversitesi'ndeki kısa görev süresinin bir sonucu olarak kübik denklemin bir çözümü üzerinde çalışıp çalışmadığına dair varsayımlar vardır. Pacioli daha önce ''[[Summa de arithmetica]]'' adlı eserinde denklemin çözümünün imkânsız olduğuna inandığını açıklamış ve matematik camiasında büyük ilgi uyandırmıştı.

Scipione del Ferro'nun her iki durumu da çözüp çözmediği bilinmemektedir. Ancak, 1925 yılında [[Ettore Bortolotti|Bortolotti]] tarafından del Ferro'nun yöntemini içeren ve Bortolotti'nin del Ferro'nun her iki durumu da çözdüğünden şüphelenmesine neden olan el yazmaları keşfedildi.

[[Gerolamo Cardano|Cardano]], ''Ars Magna'' adlı kitabında (1545'te yayınlanmıştır) kübik denklemi ilk çözenin del Ferro olduğunu ve [[Üçüncü dereceden denklemler#Cardano yöntemi|verdiği çözüm]] del Ferro'nun yöntemi olduğunu belirtmektedir.

;Örnek;
{| class="wikitable" style="margin-left:2em"
|-
|<math> x^3+px+q=0 </math>
|<math> x^3+6x-20=0</math>
|-
|<math> D = \left( \frac{p}{3} \right)^3 + \left( \frac{q}{2} \right)^2 </math>
|<math> D = 2^3 + (-10)^2 = 108 </math>
|-
|<math>D > 0</math> durumu için şimdi hesaplayabiliriz:
|
|-
|<math> u = \sqrt[3]{ -\frac{q}{2} + \sqrt{D} } </math>
|<math> u = \sqrt[3]{ 10 + \sqrt {108} } = 1 + \sqrt{3} </math>
|-
|<math> v = \sqrt[3]{ -\frac{q}{2} - \sqrt{D} } </math>
|<math> v = \sqrt[3]{ 10 - \sqrt{108} } = 1 - \sqrt{3} </math>
|-
|O zaman <math>x=u+v</math> eşitliği geçerlidir ve 
|<math>\quad x=1 + \sqrt{3} + 1 - \sqrt{3}=2 </math>
|-
|
|Sağlaması: <math>2^3+6 \cdot 2-20=0</math>
|}

Bulunan çözüm tek gerçek çözümdür, modern versiyonundaki [[Cardano formülü]] iki [[Karmaşık sayı|karmaşık]] çözüm daha sağlar.

==Diğer katkıları==
Del Ferro ayrıca paydaları küp köklerin toplamlarını içeren kesirlerin rasyonelleştirilmesine de önemli katkılarda bulunmuştur.

Ayrıca sabit bir açıya ayarlanmış bir pergelle geometri problemlerini de araştırmıştır, ancak bu alandaki çalışmaları hakkında çok az şey bilinmektedir.

==Notlar==
{{Not listesi}}

==Kaynakça==
*{{MacTutor|id?Ferro|title=Scipione del Ferro}}
*{{kitap kaynağı| başlık= Notable Mathematicians, Online Edition |yayıncı = Gale Group}}
*{{kitap kaynağı| başlık= Ars Magna | yıl=1545 | ad=Gerolamo |soyadı=Cardano}}
*{{kitap kaynağı| başlık= Dictionary of Scientific Biography | ad=Arnaldo |soyadı= Masotti |sayfalar =595-597}}
*{{kitap kaynağı| ad=Orlando | soyadı=Merino | başlık=A short history of complex numbers | yıl=2006}}
*{{kitap kaynağı|ad= Alejandro |soyadı=García Venturini|başlık=Matemáticos Que Hicieron Historia}}
*{{kitap kaynağı|ad=Ian |soyadı=Stewart|başlık=Galois Theory, Third Edition|yayıncı=Chapman & Hall/CRC Mathematics|yıl=2004}}
*{{kitap kaynağı|ad=Øystein |soyadı=Ore|başlık=Cardano: The Gambling Scholar |yayıncı=Princeton University Press|yıl=1953|sayfalar =53-107}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:1465 doğumlular]]
[[Kategori:1526 yılında ölenler]]
[[Kategori:15. yüzyıl İtalyan matematikçileri]]
[[Kategori:İtalyan mucitler]]