Apsis ve ordinat sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:Cartesian-coordinate-system.svg|sağ|küçükresim|upright=1.14|{{Ortala|(2, 3), (0, 0), (–3, 1) ve (–1.5, –2.5) noktalarının koordinatlarının mutlak değerlerini (işaretsiz noktalı çizgi uzunlukları) gösteren bir Kartezyen koordinat düzlemi çizimi . Bu işaretli sıralı çiftlerin her birindeki ilk değer, karşılık gelen noktanın apsisi ve ikinci değer ise ordinatıdır.}}]]
Yaygın kullanımda, '''apsis''', yatay (''x'') ekseni ve '''ordinat''', standart iki boyutlu bir grafiğin dikey (''y'') eksenini ifade eder.

[[Matematik]]te, '''apsis''' ({{IPAc-en|æ|b|ˈ|s|ɪ|s|.|ə}}, Çoğul ''abscissae'' veya ''abscissæ'' veya ''abscissas)'' ve '''ordinat,''' bir [[koordinat sistemi]]nde bir [[Nokta (geometri)|nokta]]nın sırasıyla birinci ve ikinci koordinatıdır:

: '''apsis''' <math>\equiv x</math>-ekseni (yatay) koordinatı
: '''ordinat''' <math>\equiv y</math>-ekseni (dikey) koordinatı

Genellikle bunlar, iki boyutlu dikdörtgen [[Kartezyen koordinat sistemi]]ndeki bir noktanın yatay ve dikey koordinatlarıdır. Bir [[sıralı çift]], iki boyutlu dikdörtgen uzayda bir noktanın konumunu tanımlayan iki terimden oluşur: apsis (yatay, genellikle ''x'') ve ordinat (dikey, genellikle ''y''):

: <math>(\overbrace{x}^{\displaystyle\text{apsis}}, \overbrace{y}^{\displaystyle\text{ordinat}})</math>

Bir noktanın '''apsisi''', birincil eksendeki izdüşümünün işaretli [[Ölçme|ölçüsü]]dür; mutlak değeri, izdüşüm ile eksenin başlangıcı arasındaki mesafedir ve işareti, orijine göre çıkıntı üzerindeki konum tarafından verilir (öncesi: negatif; sonrası: pozitif).

Bir noktanın '''koordinatı''', ikincil eksendeki izdüşümünün işaretli [[Ölçme|ölçüsü]]dür; mutlak değeri, izdüşüm ile eksenin başlangıcı arasındaki mesafedir ve işareti orijine göre çıkıntı üzerindeki konum tarafından verilir (öncesi: negatif; sonrası: pozitif).

== Etimoloji ==
"Apsis" ({{dil|la|linea abscissa}}, "bir doğru kesmesi", {{dil|en|a line cut off}}) kelimesi en azından ''De Practica Geometrie''’nin [[Leonardo Fibonacci|Fibonacci]] (Pisalı Leonardo) tarafından 1220'de yayımlanmasından bu yana kullanılıyor olsa da, modern anlamıyla kullanımı Venedikli matematikçi [[Stefano degli Angeli]]'ye ve 1659'da yayımladığı eseri ''Miscellaneum Hyperbolicum, et Parabolicum'''dan kaynaklanıyor olabilir.<ref>{{Web kaynağı | soyadı = Dyer | ad = Jason | url = https://numberwarrior.wordpress.com/2009/03/08/on-the-word-abscissa/ | başlık = On the Word "Abscissa" | erişimtarihi = 10 Eylül 2015 | tarih = 8 Mart 2009 | çalışma = numberwarrior.wordpress.com | yayıncı = The number Warrior | arşivurl = https://web.archive.org/web/20090324085505/https://numberwarrior.wordpress.com/2009/03/08/on-the-word-abscissa/ | arşivtarihi = 24 Mart 2009}}</ref>

1892'de ''{{Dil|de|Vorlesungen über Geschichte der Mathematik}}'' adlı eserinde (''Matematik tarihi üzerine dersler'', ''Lectures on history of mathematics''), 2. cilt, Alman [[Matematik tarihi|matematik tarihçisi]] [[Moritz Benedikt Cantor|Moritz Cantor]] şöyle yazıyor:

{{Alıntı|{{Dil|de|Gleichwohl ist durch [Stefano degli Angeli] vermuthlich ein Wort in den mathematischen Sprachschatz eingeführt worden, welches gerade in der analytischen Geometrie sich als zukunftsreich bewährt hat. […] Wir kennen keine ältere Benutzung des Wortes {{dil|de|italik=hayır|Abscisse}} in lateinischen Originalschriften. Vielleicht kommt das Wort in Uebersetzungen der [[Apollonius of Perga|Apollonischen Kegelschnitte]] vor, wo Buch I Satz 20 von {{dil|grc|italik=hayır|ἀποτεμνομέναις}} die Rede ist, wofür es kaum ein entsprechenderes lateinisches Wort als {{dil|la|italik=hayır|abscissa}} geben möchte.}}<ref>{{Kitap kaynağı |başlık=Vorlesungen über Geschichte der Mathematik |cilt=2 |basım=2.|dil=Almanca |soyadı=Cantor |ad=Moritz |yıl=1900 |yayıncı=B.G. Teubner |yer= Leipzig |sayfa=898 |url=https://books.google.com/books?id=LejuAAAAMAAJ&q=%22Miscellaneum+Hyperbolicum%2C+et+Parabolicum.%22+%22abscissa%22&pg=PA898 |erişimtarihi=10 Eylül 2015}}</ref>}}

Çevirisi:
{{Alıntı|Aynı zamanda, muhtemelen [Stefano degli Angeli] tarafından, matematiksel kelime dağarcığına, özellikle analitik geometride gelecekte çok şey beklediği kanıtlanan bir kelime getirilmişti. […] Latince orijinal metinlerde apsis kelimesinin daha önce kullanılmadığını biliyoruz. Belki kelime [[Apollonios (Pergeli matematikçi)|Apollon konikleri]]nin çevirilerinde yer alır, burada Kitap I, Bölüm 20'de ''ἀποτεμνομέναις,''’dan bahsedilir, bunun için {{Dil|la|abscissa}}'den çok daha uygun bir Latince kelime vardır.}}

"Ordinat" kelimesinin kullanımı Latince "{{dil|la|linea ordinata applicata}}" veya "paralel uygulanan doğru, {{dil|en|line applied parallel}}" ifadesiyle ilgilidir.

== Parametrik denklemlerde ==
Oldukça eski bir varyant kullanımında, bir noktanın apsisi, noktanın bazı yol boyunca konumunu tanımlayan herhangi bir sayıya, örneğin bir [[parametrik denklem]]in parametresine de atıfta bulunabilir.<ref name="WolframAlpha">{{Web kaynağı | soyadı1 = Hedegaard | ad1 = Rasmus | soyadı2 = Weisstein | ad2 = Eric W. | url = http://mathworld.wolfram.com/Abscissa.html | başlık = Abscissa | erişimtarihi = 14 Temmuz 2013 | yayıncı = [[MathWorld]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20000608131025/http://mathworld.wolfram.com/Abscissa.html | arşivtarihi = 8 Haziran 2000}}</ref> Bu şekilde kullanıldığında apsis, bir [[matematiksel model]] veya deneydeki [[Bağımlı ve bağımsız değişkenler|bağımsız değişken]]e bir koordinat-geometri analojisi olarak düşünülebilir (herhangi bir koordinat, [[Bağımlı ve bağımsız değişkenler|bağımlı değişkenler]]e benzer bir rol yükler).

== Ayrıca bakınız ==

* [[Bağımlı ve bağımsız değişkenler]]
* [[Fonksiyon|Fonksiyon (matematik)]]
* [[İlişki (Matematik)|İlişki (matematik)]]
* [[Çizelge|Çizgi grafik]]

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

== İlave okumalar==
* {{Kaynak|ad=David|soyadı=Pierce|başlık=Abscissas and Ordinates|dergi=Journal of Humanistic Mathematics|ay=Ocak|yıl=2015|cilt=5|sayı=1|url=https://scholarship.claremont.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1226&context=jhm|erişimtarihi=28 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200901094934/https://scholarship.claremont.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1226&context=jhm|arşivtarihi=1 Eylül 2020|ölüurl=hayır}}

== Dış bağlantılar ==
* {{Vikisözlük-ufak}}
* {{MathWorld|urlname=Abscissa|title=Apsis}}
* {{MathWorld|urlname=Ordinate|title=Ordinat}}
* Bu makale, 1 Kasım 2008 tarihinden önce Ücretsiz Çevrimiçi Bilgi İşlem Sözlüğü (Free On-line Dictionary of Computing - FOLDOC)'tan alınan ve [[GFDL]] sürüm 1.3 veya sonraki "yeniden lisanslama" koşulları altında yer alan içeriğe dayanmaktadır.

[[Kategori:Boyut]]
[[Kategori:Koordinat sistemleri]]
[[Kategori:Temel matematik]]
[[Kategori:Analitik geometri]]