Hippasus sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:Ippaso di Metaponto.jpg|küçükresim|sağ|{{ortala|Metapontumlu Hippasus}}]]
'''Metapontumlu Hippasus''' veya '''Híppasos''' ({{dil|grc|Ἵππασος ὁ Μεταποντῖνος}}, {{yaklaşık}} MÖ 530 - 450), Pisagorcu bir filozof ve matematikçi<ref>{{kitap kaynağı |soyadı1=Huffman |ad1=Carl A. |başlık=Philolaus of Croton: Pythagorean and Presocratic |url=https://archive.org/details/philolauscrotonp00phil_571 |tarih=1993 |yayıncı=Cambridge University Press |sayfa=[https://archive.org/details/philolauscrotonp00phil_571/page/n27 8]}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |yazar=Iamblichus |sürüm=1918 çevirisi |başlık=The life of Pythagoras |yıl=1918 |url=https://archive.org/details/lifeofpythagoras00iamb |sayfa=327}}</ref>

==Hayatı==
Hippasus'un yaşamı hakkında çok az şey bilinmektedir. MÖ 5. yüzyılın sonlarında, [[Pisagor]] zamanından yaklaşık bir yüzyıl sonra yaşamış olabilir. İtalya'daki Metapontum ([[Magna Graecia]]) genellikle doğum yeri olarak anılır,<ref>{{kaynak|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0052:book=1:section=984a&highlight=Hippasus%2CMetapontum|başlık=Aristotle, Metaphysics I.3: 984a7|erişimtarihi=18 Ağustos 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170309034228/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0052:book=1:section=984a&highlight=Hippasus%2CMetapontum|arşivtarihi=9 Mart 2017|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="tufts1">{{kaynak|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0258%3Abook%3D8%3Achapter%3D6|başlık=Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers VIII,84|erişimtarihi=18 Ağustos 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170105030849/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0258%3Abook%3D8%3Achapter%3D6|arşivtarihi=5 Ocak 2017|ölüurl=hayır}}</ref><ref>[[Kilikyalı Simplikios|Simplicius]], ''Physica'' 23.33</ref><ref>[[Aetius (filozof)|Aetius]] I.5.5 (Dox. 292)</ref><ref>[[İskenderiyeli Klement|Clement of Alexandria]], [[Protrepticus (Clement)|Protrepticus]] 64.2</ref> [[Iamblichus]]'a göre bazıları Metapontum'un doğum yeri olduğunu iddia ederken, bazıları da yakındaki [[Crotone|Croton]] şehrini söylemektedir.<ref>Iamblichus, ''Vita Pythagorica'', 18 (81)</ref> Hippasus, [[Iamblichus]]'un "tüm şehirlerin Pisagorcuları" listesinde [[Sybaris]] kenti altında kaydedilmiştir.<ref>Iamblichus, Vita Pythagorica, 34 (267)</ref> Ayrıca Iamblichus Hippasus'un Acusmatici'ye ({{dil|grc|ἀκουσματικοί}}) karşıt olarak Mathematici ({{dil|grc|μαθηματικοί}}) olarak adlandırılan Pisagor mezhebinin kurucusu olduğunu belirtir;<ref>Iamblichus, ''De Communi Mathematica Scientia'', 76</ref> ancak başka yerlerde onu Mathematici'nin aksine Acusmatici'nin kurucusu yapar.<ref>Iamblichus, ''Vita Pythagorica'', 18 (81); cf. Iamblichus, ''In Nic.'' 10.20; ''De anima'' ap. [[Stobaeus]], i.49.32</ref> [[Iamblichus]], Hippasus'un ölümünü aşağıdaki gibi anlatmaktadır;

{{Alıntı|"Hippasus ile ilgili bir Pisagorcu olduğu ve on iki beşgenden küre inşa etmeyi ilk yayınlayan ve tanımlayan kişi olması nedeniyle, dinsizliği için denizde telef oldu ama keşfi için övgü aldı, gerçekte hepsi ona aitti (çünkü bu şekilde Pisagor'a atıfta bulunurlar ve ona kendi adıyla hitap etmezler)."<ref>{{kitap kaynağı |editör1-soyadı=Iamblichus |editör1-ad=Thomas |başlık=On the Pythagorean Life |tarih=1939 |sayfa=88 |kısım=18|yazarbağı=Iamblichus}}</ref>}}

Thomas Taylor'ın ''Pisagor'un Hayatı ({{dil|en|The life of Pythagoras}}, 1918 çevirisi)'' adlı eserinde [[Iamblichus]] (yaklaşık MS 245-325)'a göre;

{{Alıntı|"Ayrıca, onu takip eden iki sınıf için iki tür felsefe biçimi vardı: ''Acusmatici'' ve ''Mathematici''. Diğerleri Pisagorcu olarak kabul edilir, ancak Mathematici, Acusmatici'nin talimatlarını Pisagor'dan değil Hippasus'tan aldığını kabul etmez. Acusmatici'nin felsefesi, gösteriler ve bir muhakeme süreci eşliğinde yapılan seçmelerden oluşuyordu; çünkü sadece bir şeyin belirli bir şekilde yapılmasını emretti ve O'nun söylediği diğer şeyleri, ilahi dogmalar olarak korumak için çaba göstermeleri gerekti. Hafıza en değerli erdemdi. Tüm bu seçmeler üç türdendi; bazıları bir şeyin ne olduğunu belirtir; diğerleri özellikle ne olduğunu, diğerleri yapılması gereken veya yapılmaması gerekenleri. (s.61)"}}

olduğunu ifade etmektedir.<ref>{{kitap kaynağı |yazar=Iamblichus |başlık=The life of Pythagoras |yıl=1918 |url=https://archive.org/details/lifeofpythagoras00iamb}}</ref>

==Öğretileri==
[[Aristoteles]], Hippasus'un ateş unsurunu her şeyin sebebi olarak tuttuğundan ve [[Herakleitos]] ile ateşi evrendeki ilk element olarak tanımladığından bahseder;<ref>{{kaynak|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0052:book=1:section=984a&highlight=Hippasus%2Cfire|başlık=Aristotle, Metaphysics (English translation)|erişimtarihi=18 Ağustos 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170309003305/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0052:book=1:section=984a&highlight=Hippasus%2Cfire|arşivtarihi=9 Mart 2017|ölüurl=hayır}}</ref> ve [[Sextus Empiricus]], bu açıdan onu Pisagorcularla karşılaştırır, arinin maddi olduğuna inandılar, onlar bunun cisimsiz, yani sayı olduğunu düşündüler.<ref>Sextus Empiricus, ''ad Phys.'' i. 361</ref> [[Laertios Diogenes|Diogenes Laërtius]] bize Hippasus'un "evrendeki değişikliklerin tamamlanması için gereken belirli bir zaman olduğuna ve evrenin sınırlı ve hareket halinde olduğuna" inandığını söyler.<ref name="tufts1"/> Bir ifadeye göre, Hippasus hiçbir yazı bırakmadı,<ref name="tufts1"/> bir başkasına göre, Pisagor'u itibarını zedelemek için yazılmış ''Mistik Söylem ({{dil|en|Mystic Discourse}})'''in yazarıydı.<ref>{{kaynak|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0258%3Abook%3D8%3Achapter%3D1&highlight=Hippasus|başlık=Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, viii. 7|erişimtarihi=18 Ağustos 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170308194328/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0258%3Abook%3D8%3Achapter%3D1&highlight=Hippasus|arşivtarihi=8 Mart 2017|ölüurl=hayır}}</ref>

Platon'un ''Phaedo'''undaki marjinal bir bursiyer notu, onu müzik teorisinde erken bir deneyci olarak not eder ve 4:3, 3:2 ve 2:1 gibi temel müzik oranlarını keşfetmek için bronz disklerden yararlandığını iddia eder.<ref>Scholium on Plato's ''Phaedo'', 108d</ref>

==Çalışmaları==
===İrrasyonel Sayılar===

Hayatı veya inançları hakkında çok az şey bilinmektedir, ancak bazen irrasyonel sayıların varlığının keşfi ile anılır. İrrasyonel sayıların keşfinin Pisagorcular için şok edici olduğu söylenir ve Hippasus'un, görünüşe göre bunu ifşa ettiği için tanrılar tarafından bir ceza olarak denizde boğulmuş olduğu tahmin edilmektedir. Bununla birlikte, bu hikâyeyi anlatan birkaç antik kaynak ya Hippasus'tan adıyla bahsetmez (örneğin [[İskenderiyeli Pappus|Pappus]])<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.wilbourhall.org/pdfs/pappus/PappusBookX.pdf |başlık=The Commentary of Pappus on Book X of Euclid's Elements |erişimtarihi=18 Ağustos 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200809161536/https://www.wilbourhall.org/pdfs/pappus/PappusBookX.pdf |arşivtarihi=9 Ağustos 2020 |ölüurl=evet}}</ref> ya da alternatif olarak Hippasus'un kürenin içinde bir on iki yüzlüyü nasıl inşa edeceğini açıkladığı için boğulduğunu söyler. [[İrrasyonel sayılar|İrrasyonalite]]nin keşfi, herhangi bir eski yazar tarafından özellikle Hippasus'a atfedilmemiştir. Pisagorcular, tüm sayıların tam sayıların oranı olarak ifade edilebileceğini telkin ettiler ve irrasyonel sayıların keşfinin onları şok ettiği söylenir. Ancak, keşfi Hippasus ile ilişkilendiren kanıtlar karışıktır.

[[İskenderiyeli Pappus|Pappus]] sadece irrasyonel sayıların bilgisinin [[Pisagorculuk|Pisagor Okulu]]ndan kaynaklandığını ve sırrı ilk ifşa eden üyenin boğularak telef olduğunu söylüyor.<ref>Pappus, ''Commentary on Book X of Euclid's Elements''.</ref> Iamblichus bir dizi tutarsız rapor veriyor. Bir  hikâyede bir Pisagorcunun irrasyonel olanın doğasını ifşa ettiği için nasıl kovulduğunu anlatır; ancak daha sonra kürenin içindeki düzgün on iki yüzlünün inşasını bildiği için denizde boğulan Pisagor efsanesini aktarır.<ref name="iamblichus246">Iamblichus, ''Vita Pythagorica'', 34 (246)</ref> Başka bir açıklamada, on iki yüzlünün inşasına ihanet ettiği ve bu yapının kendisi için kredi aldığı için denizde boğulanın Hippasus olduğunu anlatır;<ref>Iamblichus, ''Vita Pythagorica'', 18 (88), ''De Communi Mathematica Scientia'', 25</ref> ama başka bir hikâyede, bu aynı ceza, irrasyonel bilgisini ifşa eden Pisagorcuya atfedilir.<ref>[[Iamblichus]], ''Vita Pythagorica'', 34 (247)</ref> Iamblichus, denizde boğulmanın tanrıların dinsiz davranışları için verdiği bir ceza olduğunu açıkça belirtir.<ref name="iamblichus246"/>

Bu hikâyeler genellikle irrasyonelliğin keşfini Hippasus'a atfetmek için bir araya getirilir, ancak yapıp yapmadığı belirsizdir.<ref>Wilbur Richard Knorr (1975), ''The Evolution of the Euclidean Elements: A Study of the Theory of Incommensurable Magnitudes and its Significance for Early Greek Geometry'', s.21-2, 50-1. Springer.</ref> Prensip olarak, hikâyeler birleştirilebilir, çünkü on iki yüzlüleri oluştururken irrasyonel sayıları keşfetmek mümkündür. Sonsuz ters çıkarma ile irrasyonellik, düzgün beşgenin [[Altın oran|Altın Oran]]ında kolayca görülebilir.<ref>[[Walter Burkert]] (1972), ''Lore and Science in Ancient Pythagoreanism'', s.459. Harvard University Press</ref>

20. yüzyılın başlarında bazı akademisyenler Hippasus'a <math> \sqrt{2} </math>'nin irrasyonelliğinin keşfini atfettiler. [[Platon]], ''Theaetetus'' adlı eserinde,<ref>Plato, ''Theaetetus'', 147d ff</ref> [[Cyreneli Theodorus]]'un (MÖ 400) <math> \sqrt{3} </math>, <math> \sqrt{5} </math>, vs. <math> \sqrt{17} </math>'ye kadar irrasyonelliğini nasıl kanıtladığını açıklar, bu da daha önceki bir matematikçinin <math> \sqrt{2} </math>'nin irrasyonelliğini zaten kanıtladığını ima eder.<ref>[[T. L. Heath|Thomas Heath]] (1921) ''A History of Greek Mathematics, Volume 1, From Thales to Euclid'', s.155.</ref> Aristoteles, <math> \sqrt{2} </math>'nin irrasyonelliğinin bir kanıtı yöntemine atıfta bulundu<ref>Aristotle, ''Prior Analytics'', I-23</ref> ve bu aynı çizgide tam bir antik ispat olan ''[[Öklid]]'in X. Kitabı''nın<ref>[[Thomas L. Heath|Thomas Heath]] (1921) ''A History of Greek Mathematics, Volume 1, From Thales to Euclid'', s.157.</ref> sonunda yer alan önermede ortaya konmuştur.<ref name="heath168">Thomas Heath (1921) ''A History of Greek Mathematics, Volume 1, From Thales to Euclid'', s.168.</ref> Yöntem, bir karenin köşegeninin kenar ile orantılı olduğu varsayılırsa, o zaman aynı sayının hem tek hem de çift olması gerektiğini gösteren çelişkiye dayalı veya "reduktio ad absurdum" bir kanıttır.<ref name="heath168"/>

Modern yazarların elinde, belirsiz antik raporların ve modern tahminlerin bu birleşimi bazen çok daha empatik ve renkli bir masala dönüşmüştür. Bazı yazarlar Hippasus'un keşfini bir gemideyken yaptığını ve bunun sonucunda Pisagorlu gemi arkadaşlarının onu denize attığını söylerlerken,<ref>[[Morris Kline]] (1990), ''Mathematical Thought from Ancient to Modern Times'', s.32. Oxford University Press</ref> bir yazar, "<math> \sqrt{2} </math>'nin irrasyonel bir sayı olduğunu" göstererek Pisagor'un "ebedi utancına" sebep olduğundan Hippasus'u boğarak ölüme mahkûm ettiğini bile söylemektedir.<ref>[[Simon Singh]] (1998), ''Fermat's Enigma'', s.50</ref>

==Notlar==
{{Kaynakça|2}}

==Kaynakça==
* {{web kaynağı|url=http://scienceworld.wolfram.com/biography/Hippasus.html|başlık=Hippasus of Metapontum|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170815193251/http://scienceworld.wolfram.com/biography/Hippasus.html |arşivtarihi=15 Ağustos 2017|çalışma=scienceworld.wolfram.com}}
* {{web kaynağı|url=https://www.encyclopedia.com/science/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/hippasus-metapontum|başlık=Hippasus Of Metapontum|arşivurl=https://web.archive.org/web/20191226235851/https://www.encyclopedia.com/science/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/hippasus-metapontum |arşivtarihi=26 Aralık 2019 |çalışma=encyclopedia.com}}
* [[Laertios Diogenes|Laërtius, Diogenes]] (1925). "Pythagoreans: Hippasus". Lives of the Eminent Philosophers. 2:8. Translated by Hicks, Robert Drew (Two volume ed.). Loeb Classical Library.

{{Yunan matematiği}}
{{Sokrates öncesi filozoflar}}
{{Pisagorcular}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Antik Yunan matematikçiler]]