Yörünge bölgesini temizleme
"Yörünge bölgesini temizleme" (veya dinamik baskınlık, İngilizce: dynamical dominance), bir gök cisminin yörüngesi etrafında kütleçekimsel olarak baskın hale gelmesini ve doğal uyduları ya da kütleçekimsel etkisi altında olanlar dışında, kendi boyutuna yakın başka hiçbir cismin yörüngesinde bulunmamasını tanımlar.
"Yörünge bölgesini temizleme", Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) tarafından 2006 yılında kabul edilen tanıma göre, bir gök cisminin Güneş Sistemi'nde gezegen olarak kabul edilmesi için gerekli üç koşuldan biridir.[1] 2015 yılında bu tanımın ötegezegenleri kapsayacak şekilde genişletilmesi önerilmiştir.[2]
Tanıma göre bir gezegen, oluşumunun son aşamalarında "yörünge bölgesini temizlemiş" olur, yani benzer boyutlardaki diğer cisimleri ortadan kaldırmıştır. Diğer gezegen olma kriterlerini karşılayan, fakat yörünge bölgesini temizlememiş olan büyük bir cisim ise cüce gezegen olarak sınıflandırılır. Bu duruma, yörüngesi Neptün'ün yörüngesiyle kesişen ve Kuiper Kuşağı'ndaki birçok cisimle yörünge komşuluğunu paylaşan Plüton da dahildir. IAU'nun tanımı bu terime spesifik sayılar veya denklemler eklemez, fakat IAU tarafından tanınan tüm gezegenler, herhangi bir cüce gezegen veya cüce gezegen adayı ile karşılaştırıldığında yörünge bölgelerini çok daha büyük ölçüde (büyüklük mertebesine göre) temizlemişlerdir.[2]
Bu ifade, gezegen bilimciler Alan Stern ve Harold F. Levison tarafından 2000 IAU genel kuruluna sunulan bir makaleden kaynaklanmaktadır. Yazarlar, bir yıldızın yörüngesinde dönen bir nesnenin, nesnenin kütlesine ve yörünge periyoduna bağlı olarak "komşu bölgesini gezegenimsilerden temizleme" olasılığını belirlemek için teorik bir temel geliştirirken birbirine benzer birkaç ifade kullandılar.[3] Steven Soter dinamik baskınlık terimini kullanmayı tercih etmiş[4] ve Jean-Luc Margot bunun "yanlış anlaşılmaya daha az yol açacağını" belirtmiştir.[2]
2006 yılından önce IAU'nun gezegenleri tanımlama konusunda belirli kuralları yoktu, çünkü on yıllardır yeni bir gezegen keşfedilmemişti. Oysa asteroitler veya kuyruklu yıldızlar gibi yeni keşfedilen çok sayıda küçük cismi tanımlamak için köklü kurallar vardı. 2005 yılında keşfinin duyurulmasından sonra, boyutu Plüton ile karşılaştırılabilir olduğu için Eris'in tanımlanma süreci duraklamıştı. IAU, Eris'in tanımlanmasını çözmek için gezegenleri küçük gezegenlerden ayıran taksonomik bir tanım arayışına girmiştir.
Kriterler
Bu ifade, yörüngedeki bir cismin (bir gezegen veya öngezegen), zamanla yakınındaki daha küçük cisimlerle kütleçekimsel olarak etkileşime girerek yörünge bölgesini "süpürmesi" anlamına gelir. Birçok yörünge döngüsü boyunca, büyük bir cisim küçük cisimlerin ya kendisiyle birleşmesine ya da başka bir yörüngeye itilmelerine veya uydu olarak ya da rezonans yörüngesine yakalanmalarına neden olur. Sonuç olarak, kendi uyduları ya da kendi kütleçekimi etkisi altında olan cisimler dışında, önemli boyuttaki diğer cisimlerle yörüngesini paylaşmaz. Bu son kısıtlama, yörüngeleri kesişebilen fakat yörüngesel rezonans nedeniyle birbirleriyle asla çarpışmayacak olan Jüpiter ve truvalıları, Dünya ve 3753 Cruithne ya da Neptün ve plütinolar gibi cisimleri hariç tutmaktadır.[3] Yörüngenin ne kadar temizlenmesi gerektiği konusunda Jean-Luc Margot, "Bir gezegen hiçbir zaman yörünge bölgesini tamamen temizleyemez, çünkü kütleçekimsel ve ışınımsal kuvvetler sürekli olarak asteroitlerin ve kuyruklu yıldızların yörüngelerini gezegen yörüngesiyle kesişecek şekilde bozar" diye vurgular ve IAU'nun kusursuz yörünge temizliği gibi imkansız bir standardı amaçlamadığını belirtir.[2]
Stern–Levison'un Şablon:Math parametresi
Stern ve Levison makalelerinde, "gezegensel cisimlerin çevrelerindeki bölgeyi ne kadar kontrol ettiklerini" belirlemek için bir algoritma aradılar.[3] Şablon:Math (lambda), bir cismin evrenin yaşı kadar bir süre boyunca (Hubble zamanı) daha küçük kütleleri yörünge bölgesinden dışarıya saçma yeteneğini ölçen bir kavramdır. Şablon:Math, boyutsuz bir sayı olarak şu şekilde tanımlanır:
burada Şablon:Math cismin kütlesi, Şablon:Math cismin yarı-büyük ekseni (yörüngesinin en geniş çapı) ve Şablon:Math ise saçılan küçük cismin yörünge öğelerinin ve ne kadar saçılması gerektiğinin bir fonksiyonudur. Güneş Sistemi'ndeki gezegen diski alanında, küçük cisimlerin Güneş'e belirli bir mesafedeki ortalama Şablon:Math değerlerinde çok az değişiklik görülür.[4]
Eğer Şablon:Math > 1 ise, cisim muhtemelen yörünge bölgesindeki küçük cisimleri temizleyecektir. Stern ve Levison bu ayırt edici parametreyi kullanarak, kütleçekimsel olarak yuvarlak ve Güneş etrafında dönen cisimleri, "komşu gezegenimsi cisimleri dinamik olarak yeterince temizlemiş" olan überplanets (üst gezegenler) ve bu kritere uymayanları ise unterplanets (alt gezegenler) olarak ayırdılar. Üst gezegenler, Güneş'in etrafında dönen en büyük sekiz cisimdir (yani IAU gezegenleri) ve alt gezegenler de geri kalanıdır (yani IAU cüce gezegenleri).
Soter'in Şablon:Math ayırıcısı
Steven Soter, yıldızların yörüngesinde dönen cisimleri gezegenler ve gezegen olmayanlar olarak ayırmak için gözleme dayalı bir ölçü olarak Şablon:Math'yu (mu) önerdi ve buna "gezegensel ayırt edici" adını verdi.[4] Şablon:Math şu şekilde tanımlanır: burada Şablon:Math boyutsuz bir parametredir, Şablon:Math aday gezegenin kütlesi ve Şablon:Math ise aynı yörünge bölgesini paylaşan tüm diğer cisimlerin kütlesidir, yani yörüngeleri birincil cisme olan ortak bir radyal mesafeyi kesen ve rezonans dışı periyotları bir büyüklük mertebesinden daha az farklılık gösteren tüm cisimlerin kütlesidir.[4]
Periyotların büyüklük mertebesindeki benzerlik kuyruklu yıldızları bu hesaplamadan hariç tutar, fakat kuyruklu yıldızların toplam kütlesi diğer küçük Güneş Sistemi cisimleriyle karşılaştırıldığında önemsizdir. Bu nedenle, dahil edilmeleri sonuçlar üzerinde büyük bir etki yapmaz. μ, aday cismin kütlesinin, yörünge bölgesini paylaşan diğer cisimlerin toplam kütlesine bölünmesiyle hesaplanır. Bu, yörünge bölgesinin gerçek temizlenme derecesinin bir ölçüsüdür. Soter, Şablon:Math > 100 ise aday cismin gezegen olarak değerlendirilmesini önermiştir.[4]
Margot'nun Şablon:Math ayırıcısı
Astronom Jean-Luc Margot sadece bir cismin kendi kütlesine, yarı-büyük eksenine ve yıldızın kütlesine dayanarak bir cismi kategorize edebilen Şablon:Math (pi) adında ayırt edici bir parametre önerdi.[2] Stern–Levison'un Şablon:Math'sı gibi, Şablon:Math de bir cismin yörüngesini temizleme yeteneğinin bir ölçüsüdür, fakat Şablon:Math'dan farklı olarak tamamen teorik bir temele dayanır ve Güneş Sistemi'nden ampirik veriler kullanmaz. Şablon:Math, Soter'in yörünge bölgesinin doğru bir sayımını gerektiren Şablon:Math'sinin aksine, gezegen dışı cisimler için bile uygun şekilde belirlenebilir özelliklere dayanır.
burada Şablon:Math aday cismin kütlesi (Dünya kütlesi olarak), Şablon:Math cismin yarı-büyük ekseni (AU olarak), Şablon:Math ana yıldızın kütlesi (Güneş kütlesi olarak) ve Şablon:Math ise Şablon:Math > 1 olan ve yörüngesini temizleyebilen bir cisim için seçilmiş bir sabittir. Şablon:Math, istenen temizlenme derecesine ve bu işlemi gerçekleştirmek için gereken zamana bağlıdır. Margot, temizlenme derecesini Hill yarıçapı kadar ve ana yıldızın ana koldaki ömrünü (yıldızın kütlesine bağlı olarak) zaman limiti olarak seçmiştir. Bu birimlerde ve 10 milyar yıllık ana kol ömründe, Şablon:Math = 807'dir.[lower-alpha 1] Gök cismi, Şablon:Math > 1 ise bir gezegen olarak kabul edilir. Verilen yörüngede temizlenmesi gereken minimum kütle, Şablon:Math = 1 olduğunda elde edilir.
Şablon:Math, aday cismin yakındaki bir yörüngedeki küçük bir cisme, daha küçük cismin istenen yörünge mesafesinden temizlenecek kadar enerji iletmesi için gereken yörünge sayısının hesaplamasına dayanır. Bu, asteroit kuşağındaki asteroitler için gereken temizlenme sürelerinin ortalamasını kullanan Şablon:Math'dan farklıdır ve bu nedenle Güneş Sistemi'nin bu bölgesine yöneliktir. Şablon:Math'nin anakol ömrünü kullanması, cismin nihayetinde yıldızın etrafındaki bir yörüngeyi temizleyeceği anlamına gelir; Şablon:Math'nın bir Hubble zamanı kullanması, cismin yörüngesini gerçekten temizlemeden önce yıldızın gezegen sistemini bozabileceği (örneğin nova olarak) anlamına gelir.
Şablon:Math formülü dairesel bir yörünge varsayar. Eliptik yörüngelere uyarlanması gelecek çalışmalara bırakılmıştır, fakat Margot bunun dairesel yörüngelerle aynı büyüklük mertebesine sahip olmasını beklemektedir.
2024 yılında, Kahverengi cücelerin etrafındaki gezegenleri hesaba katmak için 10 milyar yıllık tek tip bir temizleme zaman ölçeğine sahip güncellenmiş bir kriter yayımlandı.[5] Güneş Sistemi cisimleri için Şablon:Math değerleri değişmeden kalmıştır.
Sayısal değerler
Aşağıda, Margot'nun gezegen ayırıcısı Şablon:Math'ye göre azalan sırayla sıralanmış gezegenler ve cüce gezegenlerin listesi bulunmaktadır.[2] IAU tarafından tanımlanan sekiz gezegenin tümü için Şablon:Math, 1'den çok daha büyük magnitüdlerdeyken (büyüklük), tüm cüce gezegenler için Şablon:Math, 1'den çok daha küçük magnitüdlerde bulunur. Ayrıca Stern–Levison'un Şablon:Math'sı ve Soter'in Şablon:Math'si de listelenmiştir. Yine, gezegenler Şablon:Math için 1'den çok daha büyük ve Şablon:Math için 100'den çok daha büyüktür, cüce gezegenler ise Şablon:Math için 1'den çok daha küçük ve Şablon:Math için 100'den çok daha küçüktür. Ayrıca, Şablon:Math = 1 ve Şablon:Math = 1 olduğu mesafeler de gösterilmiştir (burada cisim gezegen olmaktan cüce gezegen olmaya geçiş yapar).
Sedna'nın kütlesi bilinmemektedir; burada yaklaşık Şablon:Val'lük bir yoğunluk varsayımıyla çok kabaca Şablon:Val olarak tahmin edilmiştir.
İtiraz
Plüton'a yönelik New Horizons görevinin baş araştırmacısı Stern, Plüton'un çevresini temizleyememesi nedeniyle yeniden sınıflandırılmasına karşı çıktı. IAU'nun ifadesinin belirsiz olduğunu ve -Plüton gibi- Dünya, Mars, Jüpiter ve Neptün'ün de yörüngelerindeki bölgeyi temizlemediklerini savundu. Dünya, 10.000 Dünya'ya yakın asteroit (NEA) ile aynı yörüngede döner ve Jüpiter'in yörünge yolunda 100.000 Truvalı vardır. Ayrıca, "Neptün bölgesini temizlemiş olsaydı, Plüton orada olmazdı" demiştir.[8]
IAU'nun 'gezegenler' kategorisi, Stern'in kendi önerdiği 'überplanets' (üst gezegenler) kategorisiyle neredeyse aynıdır. [[#Stern–Levison'un Λ parametresi|Stern ve Levison'un Şablon:Math]] ayrımını öneren makalede, "bir üst gezegeni, bir yıldızın etrafındaki yörüngede bulunan ve komşu gezegenimsileri temizleyecek kadar dinamik açıdan önemli olan bir gezegensel cisim olarak tanımlarız..." diye belirtmişler ve birkaç paragraf sonra da "Dinamik bir bakış açısından, güneş sistemimiz açıkça 8 üst gezegen içerir" demişlerdir (Dünya, Mars, Jüpiter ve Neptün dahil).[3] Stern bunu gezegenlerin dinamik alt kategorilerini tanımlamak için önermiş olsa da, gezegenlerin tanımında dinamik ilişkiler yerine içsel özelliklerin kullanılması gerektiğini savunarak bunu reddetmiştir.[9]
Ayrıca bakınız
- Güneş Sistemi'ndeki cisimlerin listesi
- Güneş Sistemi'ndeki kütleçekimiyle yuvarlak hâle gelmiş gök cisimleri listesi
- Güneş sistemindeki nesnelerin kütleye göre listesi
- İstisnai asteroitler listesi
Notlar
Kaynakça
- ↑ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;IAU definitionisimli refler için metin sağlanmadı - ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Margot 2015isimli refler için metin sağlanmadı - ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Stern 2002isimli refler için metin sağlanmadı - ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Soter 2006isimli refler için metin sağlanmadı - ↑ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Margot 2024isimli refler için metin sağlanmadı - ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Kuiper kuşağının kütlesi için Iorio, 2007 Şablon:Webarşiv kaynağında bulunan 0,033 Dünya kütlesi tahmini kullanılarak hesaplanmıştır.
- ↑ Bölgede en az 15 Sedna kütlesindeki nesnenin tahmini kullanarak hesaplanmıştır. Tahmin şu çalışmada bulunabilir: Şablon:Dergi kaynağı
- ↑ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Rinconisimli refler için metin sağlanmadı - ↑ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Stern Interviewisimli refler için metin sağlanmadı
Kaynak hatası: <ref> "lower-alpha" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="lower-alpha"/> etiketinin karşılığı bulunamadı