Temel grup

testwiki sitesinden
Gezinti kısmına atla Arama kısmına atla

Şablon:Çoklu sorun Temel grup, Henri Poincaré'nin 1895'te yayınladığı "Analysis Situs"[1] adlı makalesinde tanımlanmıştır. Kavram, Bernhard Riemann, Poincaré ve Felix Klein'ın çalışmalarıyla Riemann yüzeyleri teorisinden ortaya çıkmıştır. Karmaşık değerli fonksiyonların monodromik özelliklerini açıkladığı gibi kapalı yüzeylerin tam bir topolojik sınıflandırılmasını sağlar.

Yollar ve Homotopiler

Bu bölümde topolojik uzayları ele alacağız. Yolların tanımında kullanacağımız  I aralığı  [0,1] kapalı aralığı olacaktır. Son olarak, başlangıç noktası  p ve bitiş noktası  q olan yollara  p ’den  q ’ya giden yollar diyeceğiz.

Yol

Bir  X uzayı alalım. Bir α:[0,1]X sürekli fonksiyonuna  X uzayında bir yol denir. Böyle bir α yolu için α(0) noktası başlangıç noktası ve α(1) noktası bitiş noktası olarak adlandırılır.

 x,yX

olsun. Başlangıç ile bitiş noktaları sırasıyla

 x

ve

 y

olan ve

 I=[0,1]

'den

 X

uzayına giden bütün yolların kümesi

 𝐏(x,y)={f:[0,1]X|f(0)=x,f(1)=y}

olarak tanımlanır.

Şekil 1: f'in grafiği üzerinde kırmızı ok ile belirtilen oryantasyonu.

Örnekler

İlk örnek olarak,  X=[0,1] uzayında bir  f:[0,1]X fonksiyonunu  f(x)=x2 olarak tanımlayalım.  X= 2 uzayındaki yollar genellikle φ:[0,1] 2, t(x(t),y(t)) fonksiyonu ile temsil edilir. Burada  x(t) ve  y(t) sürekli fonksiyonlardır. Şimdi bir φ:[0,1] 2 yolunu φ(t)=(t,t2) şeklinde tanımlayalım. Bu durumda

φ(0)=(0,0) noktası, başlangıç noktası ve

φ(1)=(1,1) bitiş noktasıdır.

Ayrıca  [0,1] üzerindeki oryantasyonun, φ fonksiyonunun görüntüsünün yönlendirmesini içerdiğinin de altını çizelim.

Diğer bir örnek olarak da bir  g:[1,1][1,1] fonksiyonunu ele alalım ve  g(x)=x3 olsun.

 g fonksiyonunun grafiği  X uzayı olmak üzere bu uzaydaki yollara bakalım. Bir β1:IX fonksiyonunu β1(t)=(t,t3) olarak tanımlayalım.

β1(0)=(0,0),β1(1)=(1,1)

olduğunu görüyoruz.

β1

’in bileşenleri olan

t

ve

t3

,

I

üzerinde sürekli birer fonksiyon olduğundan

β1

'in

y=x3

fonksiyonu için bir yol olduğunu söyleyebiliriz.

Şekil 2
Şekil 2: Mavi oklar φ1 fonksiyonunu ve siyah oklar β1 yolunu temsil etmektedir.

Şimdi φ1:[1,1] 2 fonksiyonunu ele alalım, öyle ki φ1(t)=(t,t3) olsun.

φ1, bir yol değildir çünkü tanım kümesi I=[0,1] değildir. φ1 fonksiyonunu kullanarak x3 grafiğinin üzerinde başka bir yol bulacağız.

Bunun için, sürekli ve daima artan bir fonksiyon tanımlayalım.  f:I[1,1] fonksiyonu f(t)=2t1 olarak tanımlansın.

Sonra bileşke fonksiyonu yazalım. φ1 f(t):I 2 öyle ki φ1 f(t)=(2t1,(2t1)3) olsun.

φ1 f(0)= (1,1) ve φ1 f(1)=(1,1) olmaktadır.

Bu bileşke fonksiyonunun bileşenleri 2t1 ve (2t1)3, I tanım aralığında sürekli fonksiyon olduklarından bu bileşke fonksiyonun sürekli olduğu sonucuna ulaşılır.

Sonuç olarak φ1 f, X uzayında bir yol olur.

Şekil 3: φ ve φ¯ yolları.

Ters Yol

p’den q’ya giden bir φ:IX yolu için, φ¯ ters yolu φ¯(t)= φ(1t) olarak tanımlanır. Bu durumda φ¯ yolunun başlangıç noktası q ve bitiş noktası p olur.

Örnek olarak, φ:I[1,1] yolunu φ(t)=2t1 olarak tanımlayalım. Bu durumda φ(0)=1 ve φ(1)=0 olur.

φ üzerindeki oryantasyonu ters çevirirsek, φ¯:I[1,1] olarak tanımlı φ¯(t)= φ(1t) olan ters yolunu elde ederiz (Şekil 3).

φ¯(0)= φ(1)=1

ve

φ¯(1)=1

,

φ(0)=1

,

φ(1)=1

olduğunu not edelim.

Şekil 4
Şekil 4: Birim çember ve üzerindeki φ yolu (kırmızı oklarla gösterilmiştir.)

Birim çember üzerinde yol örneğini inceleyelim;

S1 birim çember olmak üzere, φ:IS1 fonksiyonunu φ(t)= e2iπ=cos2πt+isin2πt[2] olarak tanımlayalım.

Bu fonksiyon aşağıdaki özellikleri sağlamaktadır:

φ süreklidir, çünkü üstel fonksiyonun sürekli olduğunu biliyoruz.[3]

φ(0)=1, φ(14)=i, φ(12)=1, φ(34)=i, φ(1)=1.

Bu nedenle,φ birim çember üzerindeki pozitif yönlü bir yoldur (Şekil 4).

Birim küre üzerinde yol örneğinde ise, R3 üzerindeki birim küreyi ele alalım: S2={(x,y,z)3x2+y2+z2=1}.

φ:[0,1]S23 fonksiyonunu φ(t)= (cosπt,sinπt,0) şeklinde tanımlayalım. Bu şekilde tanımlı φ fonksiyonu bariz bir şekilde süreklidir çünkü kosinüs ve sinüs fonksiyonları süreklidir.

Sonuç olarak,

φ(0)=(1,0,0),φ(12)=(0,1,0)

ve

φ(1)=(1,0,0)

olur. Bu yüzden,

φ

fonksiyonu

S2

üzerinde bir yoldur ve oryantasyonu Şekil 5’teki gibidir.

Diğer yandan, β:IS23, β(t)= (0,sinπ2t,cosπ2t) biçiminde tanımlı olan fonksiyon süreklidir ve β(0)=(0,0,1),β(1)=(0,1,0) olduğundan β fonksiyonu S2 üzerinde başka bir yola örnektir (Şekil 6).

Homeomorfizma

Herhangi X ve Y topolojik uzayları arasında bir homeomorfizma,  f:XY birebir ve örten bir fonksiyon şeklinde tanımlanır; f ve  f1:YX sürekli fonksiyonlardır.

Tanım

I’dan I’ya giden daima artan homeomorfizmaların kümesi şu şekilde tanımlanır:Homeo+(I,I)={f:IIf daima artan ve homeomorfizma}.

Önermeler

  • Homeo+(I,I) kümesi fonksiyon bileşkesi altında bir gruptur.

Kanıtı için, önce Homeo+(I,I) kümesinin işlemi altında kapalı olduğunu göstermek yeterlidir. Herhangi f,gHomeo+(I,I) seçelim. fg:IIHomeo+(I,I) olduğunu göstereceğiz.

f, daima artan ve sürekli bir fonksiyon olup tersi de süreklidir. Aynı şekilde g için de aynı özellikler sağlanır. İki artan fonksiyonun bileşkesi de artan olacağından fg fonksiyonu da artan olur.[4]

İki sürekli fonksiyonun bileşkesi de sürekli bir fonksiyon olduğundan fg fonksiyonu da sürekli olur.

Öte yandan, f1 ve g1 fonksiyonlarının sürekli olduğunu biliyoruz. O halde (fg)1= g1f1 fonksiyonu da sürekli olur. Sonuç olarak fg:IIHomeo+(I,I) elde ederiz.

Şimdi (Homeo+(I,I),) kümesinin grup aksiyomlarını (bileşim, birim eleman, terslenebilme) sağladığını gösterelim.[5]

•Bileşim özelliği: Herhangi f,g,hHomeo+(I,I) seçelim. Rastgele bir xI elemanı alalım. O halde,

h(gf)(x)=h(gf(x))=h(g(f(x))) ve • (hg)f(x)=(hg)(f(x))=h(g(f(x))) olduğundan her xI için h(gf)(x)=(hg)f(x) olur.

•Birim eleman: Id:II fonksiyonu, Id(x)=x olduğunda (Homeo+(I,I),)’nun birim elemanıdır çünkü Id (birim fonksiyon) süreklidir, birebir ve örtendir, daima artandır.

Öte yandan Id1:II ters fonksiyonu da süreklidir çünkü her xI için Id1(x)=Id(x)Id1=Id.

Sonuç olarak her xI için (fId)(x)=f(Id(x))=f(x),(Idf)(x)=Id(f(x))=f(x) olmaktadır.

•Terslenebilme: Herhangi bir fHomeo+(I,I) alalım. Homeo+(I,I)’ın tanımından dolayı, f’in daima artan, birebir, örten ve sürekli olduğunu ve f1’in de sürekli olduğunu biliyoruz.

f1Homeo+(I,I) olduğunu göstermek gereklidir. Bunun için, f1’in daima artan olduğunu göstermek yeterlidir.

Herhangi x,yI alalım ve x<y olduğunu varsayalım. f1(x)<f1(y) olduğunu gösterelim.

f daima artandır ve x<y olduğu için f(x)<f(y) olur. f’in birebir ve örtenlik özelliğinden dolayı f(a)=x ve f(b)=y olan biricik a,bI elemanları vardır.

f daima artan ve x<y olduğu için, f(a)<f(b) olur. Bu yüzden a<b ve f1(x)<f1(y) olur. Sonuç olarak, işlemi altında Homeo+(I,I) bir gruptur.

  • Eğer hHomeo+(I,I) ise h(0)=0 ve h(1)=1 olur.

Kanıtını şöyle açıklayabiliriz; herhangi hHomeo+(I,I) alalım; yani h:II sürekli, daima artan ve birebir-örten bir homeomorfizmadır. O halde f1’ fonksiyonu da süreklidir.

h(0){0,1} olsun ki bu h(0)=x(0,1) anlamına gelir. (0,1] aralığının bağlantılı (connected) olduğunu biliyoruz.[6] O zaman h sürekli olduğundan h((0,1])’in de bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz.

h birebir ve örten olduğundan, h((0,1])=[0,x)[x,1] olur. Fakat [0,x)[x,1] bağlantılı değildir. Bu yüzden h(0)0,1 varsayımıyla bir çelişki elde ederiz. Yani h(0)={0,1} olur.

Şimdi h(0)=0 olduğunu gösterelim. h(0)=1 olduğunu varsayalım. h fonksiyonu daima artan ve 0<1 olduğundan, h(0)<h(1)olur; bu da 1<h(1)demektir.

h:[0,1][0,1] olduğundan h(1) değeri 1’den büyük olamaz. O halde h(0)=0 olur. Aynı muhakeme ile h(1)=1 sonucu elde edilir.

Sonuç olarak, her hHomeo+(I,I) için, h(0)=0 ve h(1)=1 olur.

Yollar üzerinde denklik bağıntısı

X uzayında f,g:IX yollarını düşünelim. Eğer f=gh eşitliğini sağlayan bir hHomeo+(I,I) varsa, o halde fg denilir.

bir denklik bağıntısıdır, önermesinin ispatını şöyle açıklayabiliriz; bağıntısının yansıma, simetri ve geçişme özelliklerini sağladığını göstereceğiz.

•yansıma: f:IX herhangi bir yol olsun. Eğer h fonksiyonunu Id:II şeklinde tanımlı birim fonksiyon alırsak f=fh olur. Dolayısıyla ff olur.

•simetri: f,g:IX herhangi iki yol olsunlar. fg olduğunu varsayalım ve gf olduğunu gösterelim.

fg ise f=gh olacak şekilde bir hHomeo+(I,I) vardır. h fonksiyonunun birebir ve örten olduğunu biliyoruz; bu yüzden şöyle yazabiliriz:

f=ghfh1=g. Yani öyle bir fonksiyon bulmuş olduk ki k=h1Homeo+(I,I) ve g=fk oldu. Sonuç olarak gf olur.

•geçişme: f,g,h:IX herhangi üç yol olsunlar. fg ve gh olduklarını varsayalım ve fh olduğunu gösterelim.

Varsayımlara göre, f=gφf ve g=hφg eşitliklerini sağlayan φf,φgHomeo+(I,I) elemanları vardır. Bu nedenle, f=gφff=hφgφf’dir.

φf,φgHomeo+(I,I) olduğundan φfφgHomeo+(I,I) olur. Yani k=φfφgHomeo+(I,I) elemanı f=hk eşitliğini sağlar. Dolayısıyla, fh olur.

Sonuç olarak bir denklik bağıntısıdır.

Homotopi

φ1 ve φ2 fonksiyonları X uzayında iki yol olsun. Bu yolların bir homotopisi, F:I×IX, (a,t)F(a,t) şeklinde tanımlı ve aşağıdaki şartları sağlayan sürekli bir fonksiyondur.

(i) Her a sayısı için, F(a,t):IX, p’den q’ya giden bir yol belirtir.

(ii) p’den q’ya giden φ1, φ2 yolları için F(0,t)= φ1 ve F(1,t)= φ2’dir. φ1 ve φ2 yolları bu şekilde bir F homotopisi ile bağlanırlarsa φ1 ve φ2 homotopiktirler denilir ve φ1φ2 şeklinde gösterilir.

Önermeler

  • Yolların bileşkesi, yolların denklik sınıfları üzerinde iyi tanımlıdır.

Önermenin kanıtını şöyle açıklayabiliriz: φ0, φ1,φ0' ve φ1' : [0,1]X şeklinde tanımlı yollar olsun. . Eğer φ0φ0' ve φ1φ1'olduğunda φ0φ1φ0'φ1' denkliği sağlanıyorsa bu bileşke işlemi iyi tanımlıdır. φ0 ve φ0' arasında F homotopisi ve φ1 ve φ1' arasında ise G homotopisi tanımlı olsun. FG homotopisini aşağıdaki şekilde tanımladığımız zaman yolların bileşkesinin iyi tanımlı olduğunu göstermiş oluruz.

FG(s,t)={F(2s,t),0s12G(2s1,t),12s1 olduğunda (FG)(s,0)=F(2s,0)=φ0(FG)(s,1)=G(2s1,1)=φ1' eşitliklerini elde ederiz. Bu yüzden φ0φ1φ0'φ1' denkliği sağlanır. Bu yüzden yolların bileşkesi, yolların denklik sınıfları üzerinde iyi tanımlıdır.

  • Bir uzayda sabit başlangıç ve bitiş noktaları olan yollar üzerindeki homotopi ilişkisi bir denklik bağıntısıdır. Uzaydaki bir φ yolunun homotopi sınıfı [φ] ile gösterilir.

İspatını yaparken, Homotopi ilişkisinin yansıma, simetri ve geçişme özelliklerini sağladığı göstermeli.[7]

•yansıma: φ1:IX, p’den q’ya giden bir yol olsun. F:I×IX, F(a,t)=f(t) şeklinde tanımlanmış F fonksiyonu φ1 ile φ1 arasında bir homotopidir; çünkü her a için,

F(a,t):IX fonksiyonu p’den q’ya giden bir yoldur ve F(0,t)=φ1(t),F(1,t)=φ1(t)’dir. Sonuç olarak φ1φ1 elde edilir.

•simetri: φ1,φ2:IX, p’den q’ya giden 2 yol olsun. φ1φ2 olduğunu kabul edelim. O halde öyle bir  F:I×IX şeklinde tanımlı homotopi vardır ki; her sabit a için,

 F(a,t):IX fonksiyonu p’den q’ya giden bir yol olur ve F(0,t)= φ1(t), F(1,t)= φ2(t)’dir.

Şimdi  F:I×IX fonksiyonunu F(a,t)=  F(1a,t) şeklinde tanımlayalım. O zaman her sabit a için, F(a,t)=  F(1a,t) fonksiyonu p’den q’ya giden bir yoldur ve

F(0,t)=  F(1,t)= φ2(t) ve F(1,t)=  F(0,t)= φ1(t) olur. Sonuç olarak gf elde edilir.

•geçişme: φ1,φ2,φ3:IX şeklinde tanımlı 3 yol olsun. φ1φ2 ve φ2φ3 olduğunu kabul edelim. Göstermemiz gereken; φ1φ3dir.

φ1φ2 ve φ2φ3 olduğundan öyle F ve G homotopileri vardır ki;  F:I×IX,  F(0,t)= φ1(t) ve  F(1,t)= φ2(t),  G:I×IX,  G(0,t)= φ2(t) ve

 G(1,t)= φ3(t)’dir. Şimdi bir  H:I×IX fonksiyonunu

 H(a,t)={ F(2a,t)0a12 G(2a1,t)12a1 şeklinde tanımlayalım. Açıkça görüyoruz ki;  H(a,t) fonksiyonu  a=1/2 noktası dışında her yerde süreklidir.

Öte yandan a=1/2 için lima1/2+H(a,t)=G(0,t)= φ2(t) ve lima1/2H(a,t)=F(1,t)= φ2(t) olmaktadır.

Dolayısıyla  H(a,t) fonksiyonu  a=1/2 noktasında da süreklidir. Ayrıca, H(0,t)=F(0,t)= φ1(t) ve H(1,t)=G(1,t)= φ3(t) olduğunu görüyoruz.

Sonuç olarak φ1φ3

φ1φ3 elde edilir.

  • π1(X,x0) gruptur.

Kanıtını göstermek için, örnek olarak x0X ve π1(X,x0), x0'a dayalı döngülerinin homotopi sınıflarının kümesi olsun.

•Birim elemanı ex0:[0,1]X, ex0(t)=x0 olan [ex0] döngüsünün sınıfıdır. Herhangi bir f döngüsü için [ex0][f]=[f] eşitliği sağlanır ve homotopi şu şekilde tanımlanır: F(s,t)={ex0,0t1s2f((2t+s1)(s+1)),1s2t1.

f, π1(X,x0)'te bulunan herhangi bir döngü olsun. f'in tersini f(s)=f(1s) olarak tanımlayalım. f'in tersini yönünü değiştirerek tanımladık. Şimdi ise e ve ff arasındaki homotopi şu şekilde tanımlanır: F(s,t)={f(2ts),0t12f(2s(1t),12t1.

f,g,hπ1(X,x0) herhangi üç eleman olsun. Şimdi ise [f]([g][h])=([f][g])[h] olduğunu gösterelim. Bu koşulu sağlayan homotopi şu şekilde tanımlanır: F(t,s)={f(4t1+s),0ts+14g(4t1s),s+14ts+24h(141t2s),s+24t1.

Birim elemanın varlığı, ters elemanın varlığı ve geçişme özelliğini sağladığından ötürü π1(X,x0) bir gruptur.

Örnekler

  • 1 noktasına dayalı birim çemberin temel grubu tam sayılar grubuna izomorftur, şeklinde gösterilir: π1(S1,1).
  • Sekiz şeklinin temel grubu iki eleman tarafından üretilen serbest gruptur.

Dış bağlantılar

Şablon:Vikikitap

Kaynakça

Şablon:Kaynakça Şablon:Otorite kontrolü